Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
102 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
ADNA TĠMSALINDA "ALĠ MƏKTƏB MÜƏSSĠSƏLƏRĠ ÜÇÜN DƏRS CƏDVƏLĠ" 
QURULMASININ ALQORĠTM VƏ PROQRAM TƏMĠNATININ ĠġLƏNĠLMƏSĠ 
 
Allahverdiyeva C.N. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Tədris  müəssisələrində  tədris  prosesinin  planlaşdırılması  və  optimallaşdırılması  üçün  cədvəllərin 
tərtib  edilməsi  ən  geniş  yayılmış  məsələlərdən  biridir.  Müəllimlərin  işinin  effektivliyi  tədris 
materiallarının  tələbələr  tərəfindən  mənimsənilməsi,  ali  məktəblərin  material  və  intellektual  bazalarının 
rasional  istifadəsi,  cədvəlin  necə  yaxşı  tərtib  olunmasından  asılı  olur.  Cədvəllərin  tərtib  olunmasının 
avtomatlaşdırılması  mövzusu  ali  məktəblərdə  tədris  prosesinin  idarəetmə  sistemlərində  kifayət  qədər 
klassik məsələdir. Ancaq indiyə qədər bu məsələnin ümumi qəbul olunmuş vahid həll üsulu yoxdur. 
Cədvəl tərtib etmə məsələsi ümumi qoyuluşda resursların məhdudiyyəti şəraitində və bir sıra şərtlər 
daxilində  müəyyən  sonlu  hadisələr  seçiminin  paylanması  prosesindən  ibarət  olur.  Cədvəl  qurmaq  üçün 
ilkin verilənlərə aiddir: tələbə qruplarının siyahısı, fənlər və həmçinin qruplara olan tədris yükləri. Əldə 
olan  resurslar,  dərsləri  tədris  edən  müəllimlərin  siyahısı,  auditoriyaların  sayı,  dərs  günləri  və  həftələrin 
sayı, bir günə olan maksimum dərslərin sayı ilə müəyyən olunur. Hər bir qrup üçün günlər və həftələrə  
görə  optimal  cədvəl  qurmaq  zəruridir,  eyni  zamanda  günlər  və  həftələr  üçün  tədris  auditoriyalarını, 
müəllimlərin  arzusundan  asılı  olaraq  tədris  yüklərini  bölüşdürmək  lazım  gəlir.  Belə  ki,  tələbatdan  asılı 
olaraq əldə olan resurslar məqbul mənada paylanmalı və hər qrup üçün vaxt ayrılmalıdır.  
Cədvəl  tərtib  etmə  tamqiymətli  proqramlaşdırma  məsələlərinə  aiddir,  hansı  ki,  variasiya  olunan 
dəyişənlərin  qiymətləri  və  sayı  artdıqca  həllin  mürəkkəbliyi  də  eksponensial  olaraq  artır  (  bu  məsələlər 
NP-çətin  məsələ  sinfinə  daxildir).  Bundan  başqa  onlar  üçün  ilkin  informasiyanın  müxtəlifliyi  ilə  yanaşı 
böyük  həcmdə  olması  və  böyük  sayda  çətin  formalaşdırıla  bilən  tələblərin  ortaya  çıxması  zəruridir. 
Gostərilən mürəkkəbliklər cədvəl tərtib etmə prosedurunun avtomatlaşdırılmasını əngəlləyər, baxmayaraq 
ki geniş spektrdə tamqiymətli proqramlaşdırma üsulları mövcuddur. 
Hal-hazırda cədvəl tərtib etməyə həsr olunmuş əksər işlərdə belə adlanan-dəqiq(klassik)üsullar və 
tamqiymətli proqramlaşdırma alqoritmləri kifayət qədər oyrənilib. Bundan başqa, tam seçmə, budaqlanma 
və  sərhədlər  üsulu,  həmçinin  evristik  üsullar,  o  cümlədən  genetik  alqoritmlərə  əsaslanan  üsullar  tətbiq 
olunurlar.  Bu  sadalanan  üsulların  köməyilə  dəqiq  riyazi  modeli  almaq  mümkündür,  hansı  ki,  qoyulan 
bütün  məhdudiyyətlər  ödənir,  ancaq  NP-  mürəkkəbliyə  görə  bu  model  mürəkkəb  və  çox  yer  tutan 
olacaqdır. Bundan qaçmaq üçün imitasiya modelləşdirmədən istifadə edirlər. Bu halda alqoritm birbaşa 
cədvəl və dərslərin  siyahısı ilə işləyir, hansı ki, cədvələ (tədris planına) salınmalıdırlar.  
Şəkil 1.1. Rəqəmli diaqnostika qurğusunun struktur sxemi 
Ölçü şini 
DO-ya 
MAGİSTRALI 
XIDMƏT 
VERİLƏNLƏR 
MAGİSTRALI 
KANAL 
MƏRKƏZİ 
FK 
DMK 
ÜNVANLAR 
MAGİSTRALI 
Drayver 
Drayver 
Drayver 
Drayver 
Drayver 
Drayver 
Drayver 
EPÇ
 
FYB
 
DAB 
RİS NB 
 
TNB
 
NNB
 
K
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
103 
Əgər  bütün  dərslər  nəzərə  alınmayan  dərslərin  siyahısındadırsa,  cədvəl  tərtib  etmə  prosesi  boş 
cədvəldən  başlayır.  Sonra  alqoritmlər  bir  tam  tərtib  olmayan  cədvəldən  digərinə  keçir  və  çalışır  ki 
siyahıya salınmış dərsləri nisbətən yaxşı yerləşdirilsin. Proses tam cədvəl qurulana qədər və yaxud fiksə 
olunmuş sayda iterasiyaya qədər davam etdirilir. İmitasiya modelləşdirmə prinsipinə əsaslanan alqoritmin 
realizasiyası zamanı əsas diqqət evristik qaydalara yetirilir. Bu zaman siyahıdan seçilən növbəti dərs üçün 
ən yaxşı pozisiya cədvəldən təyin olunur və onun qiymətləndirilməsi aparılır.  
Bu yanaşmanın müsbət cəhətinə, həll olunan məsələnin( konkret ali məktəb üçün) spesifikasiyanın 
ətraflı  nəzərə  alınmasını  aid  etmək  olar.  Ancaq  bu  halda  işlənmiş  üsulların  (sistemin)  başqa  ali 
məktəblərdə  tətbiqi  məhdudlaşır.  Bundan  başqa,  görünür  ki,  alqoritmləri  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə 
dəyişdirmək lazım gələcək, əgər ali məktəb daxilində cüzi dəyişikliklər baş verərsə. Belə ki, cədvəl tərti 
edərkən  dispetçerin  hərəkətlərinə  əsaslanan  alqoritmlə,  sistem  ilə  istifadəçi  arasında  optimal  cədvəlin 
axtarışı üçün dialoq qurulur. 
 
                             
ИССЛЕДОВАНИЕ ТЕКУЩЕГО СОСТОЯНИЯ ПРОЦЕССА  
ПРИ ПРОГНОЗИРОВАНИИ 
 
Кемпф Т.А. 
Азербайджанская государственная нефтяная академия 
 
Изменение  параметра  в  каком-либо  процессе  как  случайным  образом,  так  и  под 
воздействием  определѐнных  факторов  происходит  в  зависимости  от  времени.  И  не  зная 
математической модели такого изменения, прогнозирование такого процесса усложняется. Таким 
образом, если не предвидится какое-либо воздействие на процесс, то на основании статистических 
данных  можно  определить  примерное  состояние  параметра:  увеличение,  уменьшение  или 
нахождение в прежнем состоянии.  
Используя  динамические  ряды,  можно  вычислить  прогнозируемые  оценки  параметра. 
Например,  в  классическом    методе  наименьших  квадратов  и  его  обобщѐнных  формах  все 
элементы  динамического  ряда  считаются  равносильными,  так  как  последующие  оценки 
оказывают  наибольшее  влияние  на  продолжение  процесса  в  будущем  по  сравнению  с 
предыдущими оценками. 
В рассматриваемой работе получены вычислительные формулы для построения линейного и 
параболического тренда, проходящего через конечную точку.  
Расчѐты  показали,  что  методы  прогнозирования,  основывающиеся  на  методе    простого 
экспоненциального  сглаживания  Брауна  и  принимающие  во  внимание,  что  зависимость  тренда 
проходит  через  последнюю  точку  и  две  последние  точки,  дают    возможность  получить  оценки 
прогнозирования, близкие к реальным значениям, характеризующим текущее состояние процесса. 
 
 
 
QEYRĠ-ĠZOTERMĠK SÜZÜLMƏ PROSESĠNĠN BĠR OPTĠMAL ĠDARƏETMƏ 
MƏSƏLƏSĠNĠN ƏDƏDĠ HƏLL ALQORĠTMĠ HAQQINDA 
 
Məmmədli J.N. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
İşdə riyazi modeli 
                      
-
, x
c
r
, 0
                           (1) 
                       U(x,0) 
=
x
c
 
r
                                                                                                                                  
(2) 
                       U(x
c,
t) = v(t) , 0
 ,                                                                                   (3) 
                       U(x
r
,t) = g(t) , 0
,                                                                                  (4) 
şəklində  olan  istikkeçirnə  prosesi  üçün  (1)-(4) 
                                                           
 
  

---