Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
36 
ds
s
y
s
b
x
a
x
f
x
y
n
b
a
i
m
i
i
n
n
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
1
1
 










                                                 (3) 
olduğunu alarıq. Bu cırlaşan nüvəli II növ Fredholm inteqral tənliyidir. Göstərdik ki, (3) tənliyinin həlli 
aşağıdakı düsturla təyin olunar: 
ds
s
f
s
x
R
x
f
x
y
n
b
a
n
n
)
(
)
,
(
)
(
)
(
1
1





.                                                            (4) 
Burada  
)
(
)
(
1
)
,
(
1
,
s
b
x
a
D
D
s
x
R
j
m
j
i
i
ij



, 
 
,
1
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
1
...
1
2
1
1
12
11
nn
n
n
m
D










 



b
a
j
i
ij
ds
s
a
s
b
s
x
)
(
)
(
)
,
(

, 
ij
D  isə 
D
 determinantının 
ij

 elementinin cəbri tamamlayıcısıdır. 
)
(
1
x
f
n

-in ifadəsini (4)-də nəzərə alsaq: 
ds
d
y
s
K
s
f
s
x
R
ds
s
y
s
x
K
x
f
x
y
b
a
s
a
n
n
x
a
n




















)
(
)
,
(
)
(
)
,
(
)
(
)
,
(
)
(
)
(
1
1
 
və yaxud 
.
)
(
)
,
(
)
,
(
)
(
)
,
(
)
(
)
,
(
)
(
)
(
1
1










b
a
s
a
n
n
x
a
b
a
n
ds
d
y
s
x
K
s
x
R
ds
s
y
s
x
K
ds
s
f
s
x
R
x
f
x
y


                            (5) 
)
(
)
(
0
x
f
x
y

 olduğunu  nəzərə  alıb  (5)-də 
,...
2
,
1

n
 qəbul  etməklə 


)
(x
y
n
 ardıcıllığının  bütün 
elementlərini tapmaq olar. 
 
MAYENĠN BURULĞANLI HƏRƏKƏTĠ 
 
Məmmədova S.Ş. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Real  şəraitdə  (təbiətdə,  texnoloji  proseslərdə,  maşın  və  aparatlarda,  tikililərdə  və  qurğularda) 
mayenin laminar hərəkəti olduğu kimi burulğan rejimli axın da ola bilər. 
Mayenin konkret axın rejimi bir çox faktorlardan asılıdır, bunlardan ən əsası (
Re
) Reynolds ədədi 
(kriteriyası)  ilə  xarakterizə  olunan  ətalət  qüvvəsi  ilə  özüllülük  qüvvəsi  arasındakı  münasibətdir.  Onun 
müqayisədə  aşağı  qiymətlərində 
kp
Re
Re

 (harada  ki, 
kp
Re
 ədədi 
Re
 ədədinin  hər  hansı  kritik 
qiymətidir)  axın  dayanıqlı  olur  və  axına  daxil  edilmiş  bütün  şiddətlənmə  tez  sönür.  Burada  mayenin 
özüllü axını tənzimlənmə rolunu oynayır. Mayenin bu cür axını zamanı hissəciyin trayektoriyası, sahənin 
sürəti  və  təzyiqi  müntəzəm  hamar  xarakterli  olur  ki,  bu  da  rejimə  mayenin  laminar  axının  deyilir.  Bu 
halda  axınıda  burulğanlılıq  (ləkə)  əmələ  gəlir  ki,  bu  da  qat-qat  axını  dağıdır.  Maye  axınının  sürətinin 
artması ilə 
Re
 ədədi də artır, ləkələrin sayı artır, onların ardıcıllığının da tezliyi artır. Bu halda ani sürət 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
37 
pulsasiya (nəbz kimi vurma) edir və zaman keçdikcə mürəkkəb qanun üzrə dəyişir . Həm zaman, həm də 
mühitdə hiqro-hidrodinamik sahənin pulyasiyalı maye axını burulğanlı axın adlanır. Burulğanlı rejimdə 
axının  əsas  xarakteri  axının  hidrodinamik  parametrlərinin  olmasıdır  ki,  bunlarda  öz  təbiətlərinə  görə 
qaydasız (ixtiyari) hərəkətdədilər. Buradan nəticə olaraq çıxır ki, burulğanlı axının öyrənərkən ortalaşma 
üsulundan istifadə edirlər ki, bu da hidrodinamikkəmiyyətin orta qiymətini almağa imkan verir o da öz 
növbəsində  axının  xassəsinin  axarlı  (sürət)  dəyişməsinə  gətirir.  Burulğanlı  axının  riyazi  tədqiqi  üçün 
axının  hidrodinamik  parametrlərini  ortalaşma  hərəkətə  və  pulsasiya  hərəkətin  ayırmaq  məqsədə 
uyğundur. Bu halda sürətin, təzyiqin və temperaturun ani qiymətləri aşağıdakı kimi yazmaq olar: 
T
T
T
p
p
p
u
u
u
i
i
i









;
;
                                                      (1) 
Üstündə  xətt  olan  bütün  kəmiyyətlər  parametrlərin  qiymətlərinin  zamana  görə  ortalaşmasını 
göstərir: 









0
0
0
0
0
0
1
;
1
;
1
t
t
t
t
t
t
t
t
t
i
i
Tdt
t
T
pdt
t
p
dt
u
t
u
                                           (2) 
harada  ki, 
0
t -zamana  görə  ortalaşma  intervalıdır.  Sürətin,  təzyiqin  və  temperaturun  pulyasiyaları  isə 
aşağıdakı kimi təyin olunur: 
T
T
T
p
p
p
u
u
u
i
i
i









;
;
                                                      (3) 
Axının  burulğanlı  hərəkətinə  baxılan  zaman  zamana  görə 
0
t
 ortalaşma  intervalı  kifayət  qədər 
böyük  olmalıdır  ki,  ortalaşma  qiyməti  zamandan  asılı  olmasın.  Onda  zaamana  görə  ortalaşmanın 
pulyasiya kəmiyyətinin qiyməti sıfra bərabər olacaq: 
0
1
;
1
;
1
0
0
0
0
0
0
















t
t
t
t
t
t
t
t
t
i
i
dt
T
t
T
dt
p
t
p
dt
u
t
u
                                  (4) 
Eyni zamanda iki pulyasiya kəmiyyətinin ortalaşma törəməsi sıfırdan fərqli olur, yəni:  
              
0
1
0
2
0
2





t
t
t
i
i
dt
u
t
u
                                                                (5) 
Zamana görə ortalaşmanın pulyasiya sürətinin qarışıq törəməsi də sıfırdan fərqli olur: 
   
0



j
i
u
u
                                                                              (6) 
Müvəqqəti ortalaşmanı ixtiyari 

 və 

 pulyasiya funksiyalarına tətbiq etsək, alarıq: 
          
const
a
a
a
a
a









яgяr
,
,
,
0
,
,









                                   (7) 
Bu şərtlərin nəticəsi olaraq: 
,









                                                                           (8) 
harada ki, 




-təsadüfi 

 və 

 kəmiyyətləri arasında korrelyasiya momentidir, eyni zamanda 







R



                                                                                 (9) 
korrelyasiya  əmsalı  adlanır, 

 və 

 kəmiyyətləri  arasında  əlaqə  yaradır.  Burada 


 və 


-

 və 

 
kəmiyyətlərinin orta kvadratik meylləridir, başqa sözlə 
;
;
2
2










                                                                  (10) 

R
 ifadəsinin  qiyməti 
1
0



R
 intervalında  yerləşir.  Bir-birindən  heç  asılı  olmayan 
kəmiyyətlər  üçün 
0


R
,  bir-biri  arasında  müəyyən  əlaqə  olan  kəmiyyətlər  üçün  isə 
1


R
.  Əgər 

R
 kəmiyyəti 
1
0



R
 intervalında  yerləşirsə,  onda 

 və 

 kəmiyyətləri  arasındakı  asılılıq 
korrelyasiyalı  asılılıqdır.  Ortalaşmanın  uyğun  (2)  düsturuna  əsasən  koordinanta  görə  hər  hansı 
funksiyanın  törəməsinin  orta  qiyməti  həmin  koordinanta  görə  funksiyanın  orta  qiymətinin  törəməsinə 
bərabərdir. 

---