Abulqosimov h. P., Muminov n. G
-rasm. Korrupsiyaning asosiy turlari
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tovlamachilik
- Firibgar – firib beruvchi, hiylagar, aldoqchi; aldamchilik, tovlamachilik, makru hiyla bilan shug‘ullanuvchi kimsa. Firibgarlik
| 5.1.1-rasm. Korrupsiyaning asosiy turlari
Poraxo‘rlik xufyona iqtisodiyotning bir turi bo‘lib, turli konsultantlar, agent, vositachilarga, rasmiy shaxslarga xizmatlariga haq to‘lash ham hisoblanadi. Bunda pora beruvchi naf yoki foyda olish kabi maqsadlarini amalga oshirish maqsadida unga sharoit Korrupsiya turlari poraxo‘rlik firibgarlik tovlamachilik nepotizm yaratib beruvchi mansabdor, vakolatli shaxslarga pora beradi 58 . Poraxo‘rlikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar quyidagilardan iborat: – biznesni boshlash uchun ruxsat olish, ro‘yxatdan o‘tish, qulay sharoit yaratishga intilish; – korxona raqobatchilarini yo‘ldan olib tashlash, ularni bozordan, faoliyat sohasidan surib chiqarish; – davlat xizmatlariga, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishga erishish, bu yo‘lda mansabdor shaxslar tazyiqi, qarshiligini yengish; – soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzdorlikni kamaytirishga intilish; – tartibga solinuvchi narxni oshirish uchun ruxsat olish; – o‘z xodimlari, o‘zining va oilasining, biznesining xavfsizligini ta’minlash maqsadida pora berishga majbur bo‘lish 59 . Tovlamachilik – aldash, laqillatish, qo‘rqitish yo‘li bilan kishining mol-mulki, pulini olib qo‘yish, undan foydalanish; firibgarlik. Tovlamachi – kishilarni tovlab, laqillatib, qo‘rqitib kun ko‘ruvchi; firibgar 60 . Firibgar – firib beruvchi, hiylagar, aldoqchi; aldamchilik, tovlamachilik, makru hiyla bilan shug‘ullanuvchi kimsa. Firibgarlik – aldamchilik, hiylagarlik. Firibgarlik – aldov yoki ishonchni suiste’mol qilish yo‘li bilan begona mulk yoki mulkka nisbatan huquqni qo‘lga kiritish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 168-modda). Firibgarlik - korxona rahbariyati yoki xizmatchilari orasidan bir yoki bir nechta shaxsning hisob va hisobot ma’lumotlarini ataylab noto‘g‘ri aks ettirishi va taqdim etishini, shu jumladan, hisob yozuvlarini qalbakilashtirish va boshlang‘ich hujjatlarni soxtalashtirish, hisob yozuvlarini qasddan o‘zgartirish, xo‘jalik operatsiyalari mazmunini o‘zgartirish va qonunchilik hamda korxona siyosatida o‘rnatilgan qoidalarni buzish. Firibgarlik – rahbariyat, boshqaruvni amalga oshiruvchilar, xodimlar orasidan bir 58 Маънавият: изоҳли луғат. –Т.: Ғафур Ғулом НМИУ, 2009. 476-477-бет. 59 Qarang: Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность: Ростов Н/Дону: Феникс, 2007. С164-165. 60 Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293- бетлар. yoki bir nechta kishi yoki uchinchi shaxslar tomonidan noqonuniy va adolatsiz manfaat olish uchun aldov yordamida ataylab qilingan harakatdir. “Firibgarlikka qo‘l urgan odamlar odatda o‘z harakatlarini oqlashga arziydigan harakatlar, deb ishonadilar” (Amerika Diplomli buxgalterlar instituti, 2003). Bank sohasidagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, firibgarlik qilgan xodim odatda o‘zi aldayotgan korxonada ko‘p yillik stajiga ega bo‘ladi. Asosan, bular vakolatlarga ega bo‘lib, ilgari o‘z ishiga nisbatan e’tiroz va tanbehlar olmagan muhandis-texniklar sirasiga kiruvchi xodimlardir. Ko‘pincha ular firibgarlik qilish uchun ruxsat etilgan kompyuter tizimlaridan foydalanadilar, qolaversa, bu ishni asosan bankning oddiy ish soatlarida qiladilar 61 . Korrupsiya keng miqyosda hisob-kitob olib boruvchi va nazoratni amalga oshiruvchi har qanday markazlashgan davlat faoliyatining orqa tomonidir. Korrupsiya o‘zi paydo bo‘lgan muhit – davlat kabi qadimiydir. Qadimgi Hindistonning Manu Qonunlarida (eramizdan avvalgi II asr) “amaldorlar birovning mol-mulkini egallab olishga intiluvchi“ va “badniyatlik maqsadida pul undiruvchi” ekanliklari to‘g‘risida gapirilgan. Professional davlat amaldorlari hali bo‘lmagan antik tarixning dastlabki bosqichlarida korrupsiya mavjud bo‘lmagan. Ibtidoiy va erta sinfiy jamiyatlarda yo‘lboshchi yoki sarkardalarga yordam so‘rab qilingan murojaat uchun haq to‘lash keng yoyilgan. Davlat apparati murakkablashib, uning professionalligi oshib borgani sari vaziyat ham o‘zgarib bordi. Oliy toifadagi hokimiyat quyi pog‘ona xizmatchilariga qat’iy belgilangan haq to‘lashni talab qilgan davrda ular murojaat qiluvchi fuqarolardan yashirin ravishda o‘z xizmat majburiyatlarini bajarganliklari uchun qo‘shimcha xaq olishga intilganlar. Antik tarixning so‘ngi davrida korrupsiya vujudga kelib rivojlana boshlandi. Rim imperiyasida shunday davlat amaldorlari paydo bo‘lganda, ular haqida “u boy provinsiyaga kambag‘al bo‘lib kelib, kambag‘al provinsiyadan boy bo‘lib ketdi”, deb gapirishar edi. Bu 61 Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293- бетлар. |