77
Qo
yasi
(«sevarim – jigarim – saharim – guzarim – xaba-
rim – basarim – nazarim – siymbarim»)
va radi
(«xoh inon,
xoh inonma»)
– juda jarangdor. Asar
qurilishida ularning alo-
hida o‘rni bor. Xususan, radifning to‘rt so‘zdan tashkil top-
gani, amalda sakkiz misrada ularning qaytarilishi ohang ustu-
vorligini kuchaytirgan. Radifning o‘zida tazod bor:
«xoh inon»
bilan
«xoh inonma»
o‘rtasidagi o‘zaro zidlik asarga alohida ba-
diiy joziba baxsh etgan.
«Inonma»
– hozirgi tilimizda mavjud
«ishonma»
so‘zining
XV asrdagi shakli. Mamlakatimizning ayrim hududlarida (masa-
lan, Buxoro viloyatida), shuningdek, Afg‘onistondagi o‘zbek
shevalarining ba’zilarida hozir ham
«ishonma»
o‘rniga
«inon-
ma»
shakli ishlatiladi.
G‘azalning tili – sodda, ravon.
Murakkab, falsa
y-tasavvu
y
so‘z va timsollar uchramaydi hisob. Shuning uchun g‘azal maz-
muni – bugungi o‘quvchi uchun ham tushunarli. Baytlar yengil
kay
yat, ayricha bir ishqiy zavq bilan o‘qiladi. Hozirgacha
ho
zlarimiz bu g‘azalni qo‘shiq qilib kuylayotgani ham shun-
dan bo‘lsa kerak. Bu g‘azal ham mumtoz yo‘lda, ham zamo-
naviy estrada usulida ashula qilingan.
Matla’da, radif
(«xoh inon, xoh inonma»)
dan tashqari,
to‘rttagina
(«sensen», «sevarim», «qondur»
va
«jigarim»)
so‘z
ishtirok etgan. Bu birinchi bayt
amalda yorga oshiqlikni ang-
latadi, xolos. Lekin qo‘shmisra mazmunidan uning to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yorga murojaat ekani bilinib turibdi.
Ikkinchi baytda ustalik bilan oshiqning hijron (ayriliq) ke-
chasida sahargacha oh chekkani, bu charxi falakka yetgani ayti-
ladi. Birinchi misra oxiridagi
«Moh»
so‘zi bilan ikkinchi misra
boshidagi
«oh»
o‘zaro ohangdoshlik paydo qilganki, bu ham
shoirning yuksak badiiy mahoratidan dalolat beradi.
Uchinchi bayt alohida izoh talab qiladi.
Buning uchun
«guzar»
so‘zining ayni matndagi xos ma’nosini tushunib
olish kerak. Agar bu so‘zni
«o‘tish»
deb anglasak:
«Xoh ishon,
xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging
oldidan o‘tmayman»,
– degan g‘azaldagi umumiy mantiqqa zid
ma’no-mazmun kelib chiqadi. Shuning uchun bu so‘zni
«ketish»
ma’nosida tushunish lozim. Shunda:
«Xoh ishon, xoh ishonma,
78
Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan nari
ketmayman»,
– degan to‘g‘ri ma’no anglashiladi.
Xuddi ikkinchi baytdagi kabi, to‘rtinchi qo‘shmisra birinchi
satrida
«nazar»
so‘zi ham bekorga qo‘llanmagan: uning g‘azal
qo
yasidagi so‘zlarga (ular orasida
«nazarim»
ham uchraydi)
hamohangligi bor.
Beshinchi baytda talmih san’ati ishlatilgan. Talmih san’ati
deganda asarda biror voqea-hodisa, tarixiy fakt,
adabiy yoxud af-
sonaviy qahramon nomini tilga olish tushuniladi. Dinimiz tari-
xidan yaxshi bilamizki, Yusuf degan o‘g‘lidan ayrilgani uchun
yig‘layverganidan Yoqub payg‘ambarning oxiri ko‘zlari butkul
ko‘r bo‘lib qoladi. Bu mumtoz she’riyatimizda ko‘p bor tilga
olinadigan, ishora qilinadigan voqealardan biri hisoblanadi. Lirik
qahramon yori ishqida yig‘layverib, ko‘zdan
qolganini aytish
uchun shu talmihdan foydalanadi.
Oltinchi baytda shoir yorni
«Oy yuzli»
deb ta’ri
agani uchun
ham shunga mutanosib ravishda maqta’da uni
«siymbarim»
dey-
di. Oyning oqligi bilan siym, ya’ni kumushning oqligi o‘rtasida
vobastalik bor. Bu ikki qo‘shmisra aro yana bir mutanosiblikni
sezmaslik mumkin emas. Oltinchi baytda yor yuzi tilga olingan
edi. Maqta’da lirik qahramon g‘azaldagi maqsad-muddaosidan
kelib chiqib, o‘z yuzi haqida ham unga eslatib qo‘yishni unut-
maydi: Lut
yning yuzi azbaroyi hijron azobini chekaverganidan
sarg‘ayib ketib, oltinni
yashiradigan daraja ga yetdi, ya’ni shun-
chalik sarg‘aydiki, buning oldida tilloning sariqligi hech narsa
bo‘lmay qoldi!
Lut
y g‘azallari bunday go‘zal badiiy topilmalarga boyligi
bilan ajralib turadi.
Adabiyotimizda mashhur g‘azallarga naziralar bitish, ya’ni
uning qo
ya va radi
dan foydalanib, o‘xshatmalar yozish
an’anasi shakllangan. Lut
yning bu g‘azali ta’sirida
Boborahim
Mashrab (1640 – 1711) ham bir g‘azal yaratgan.
Dostları ilə paylaş: