Adau nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
35 
 
ləşdə  qida  maddələrinin  artımı  öz  növbəsində 
məhsulla  qida  elementlərinin  yüksək  miqdarda 
aparılmasına səbəb olur.  
Payızlıq  buğda  bitkisində  qida  maddələri-
nin aparılmasında gübrələrin verilmə müddəti bö-
yük  rol  oynayır.  Beləki,  illik  azot  normasının 
25%-ni əsas şum altına və qalan miqdarının erkən 
yazda  birdəfəlik  yemləmədə  ammonium  şorası 
formasında verilməsi azotun 90,6 kq/ha, fosforun 
32,3  kq/ha,  kaliumun  78,9  kq/ha  aparılmasına 
səbəb olur. 
Məhsulla  aparılan  qida  elementlərinin 
miqdarı bilavasitə verilmiş gübrə normasından və 
verilmə üsulundan asılıdır. 
1  ton  dən  məhsulu  hektardan  22-26  kq 
azot, 8-10 kq fosfor və 15-21 kq kalium aparır. 
Əkin  sahələrindən  yığılan məhsullar  özləri 
ilə  torpaqdan  qida  maddələrini  (elementlərini) 
aparır  və  nəticə  etibarı  ilə  torpaq  kasıblaşır, 
məhsuldarlıq  azalır.  Misal  üçün  bir  hektar 
sahədən  30  sentner  payızlıq  taxıl  məhsullarının 
götürülməsi  həmin  torpaqda  təqribən  112  kq 
azotun,  39  kq  fosforun,  77  kq  kalium  və  digər 
elementlərin  azalması  deməkdir.  Göstərilən  miq-
darda  və  çeşiddə  qida  elementlərini  torpağa  qay-
tarmaqla onu zənginləşdirməyin düzgün yolu mi-
neral gübrələrdən istifadədir. Mineral gübrələrdən 
düzgün istifadə etdikdə ona sərf edilən hər manat-
dan orta hesabla 10 manat gəlir götürülür [5]. 
Azot,  fosfor  və  kaliumla  orta  dərəcədə  tə-
min  olunmuş  boz-meşə  torpaqlarda  dəmyə  şə-
raitdə  N
60
P
60
K
90
  tətbiq  edildikdə  arpa  bitkisində 
qida maddələrinin aparılması 1,3-1,4 dəfə artaraq 
N
90
,  P
2
O
5
–40-45,  K
2
O-60-70  kq/ha  olmuşdur. 
Optimal  qida  rejimində  1  s.  arpa  dəni  üçün  3,2-
3,5  kq  N,  1,6-1,7  kq  P
2
O
5
,  2,2-2,5  kq  K
2
O  sərf 
olunur [6]. 
Dən və küləşdə qida maddələrinin artımı öz 
növbəsində  məhsulla  qida  elementlərinin  yüksək 
miqdarda aparılmasına səbəb olmuşdur. 
Məhsulla  (dən  və  küləşlə)  qida  maddələ-
rinin  torpaqdan  aparılması  qida  rejimindən  asılı 
olaraq müxtəlif səviyyədə olmuşdur 
 
                                                                                                                          Cədvəl 1 
Şəmkir rayonu şəraitində mineral gübrələrin azot balansına təsiri 
 
 
 
 
Variant 
M  ə   d  a  x  i  l 
To
rp
ağ
a 
da
xil
  
olan
ların
 c
əmi
 
Məxaric 
Gü
br
əl
ər
ə 
  
  
  
 
S
əp
il
ən 
to
x
u
m
la
 
Atm
o
sfe
r 
çö
kü
ntü
lə
r
i 
il
ə 
S
u
v
arm
a 
su
ları 
il
ə 
Kö
k 
v
ə 
kövş
ən 
qa
lı
qları
 
il
ə 
M
əh
su
ll
a 
ap
arıl
m
a 
(d
ən
+
kü
lə
ş
) 
Ba
lan
s, 
k
q
/h
a 
 
1. Nəzarət-gübrəsiz 
    - 
3,52 
4,55 
2,30 
11,0 
21,37 
46,80 
-25,43 
2.N
30
 P
30
  
   30 
3,52 
4,55 
2,30 
12,5 
52,87 
66,63 
-13,76 
3.N
60
 P
60 
K
30
 
   60 
3,52 
4,55 
2,30 
15,6  
85,97 
98,31 
-12,34 
4.N
90 
P
90
 K
60
 
   90 
3,52 
4,55 
2.30 
16,8 
117,17  
125,90 
 -8,73 
5. N
120 
P
120
 K
90
 
   90 
3,52 
4,55 
2.30 
16,50 
116,87 
126,94 
 -10,07 
 
Apardığımız  tədqiqatlar  nəticəsində  müəy-
yən edilmişdir ki, dən və küləş məhsulu ilə ildə 1 
hektardan  46,8-126,94  kq/ha  azot  aparılır.  Buna 
görədə həmin azotu torpağa qaytarmaq üçün müt-
ləq  həmin  sahəyə  sələf  bitkiləri  əkilməli  və  ya 
növbəli əkinlər tətbiq edilməlidir. Bizim işimizdə 
balans  fərq  üsulu  ilə  hesablanmışdır.  Cədvəldən 
göründüyü  kimi  bütün  variantlarda  azot  balansı 
mənfidir.  Gübrələrin  tətbiqi  mənfi  balansı  xeyli 
məhdudlaşdırmışdır.  Belə  ki,  ən  yaxşı  müsbət 
nəticə  mineral  gübrələrin  N
90
P
90
K
60 
variantında, 
alınmışdır. Apardığımız  təcrübələrdən aydın olur 
ki, torpağa balans əsasında əlavə qida  elementlə-
rinin  verilməsi  torpaq  münbitliyini  bərpa  edir  və 
ekoloji cəhətdən təmiz, saf məhsul alınmasına zə-
min yaradır.  
Beləliklə, torpaqda azot balansının öyrənil-
məsi kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək məhsul 
alınmasında  və  torpaq  münbitliyinin  bərpa  edil-
məsində mühüm rol oynayır. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.  Hacıyev  A.M.  Mineral  gübrələrin  verilmə  üsulundan  asılı  olaraq  payızlıq  buğda  bitkisinin 
qida  maddələrini  mənimsəməsi  və  məhsulla  torpaqdan  aparılması  //  Azərbayjan 
torpaqşünaslıq jəmiyyətinin əsərləri. X jild, II hissə. Bakı: «El-Allianje»,  2005, s. 377...381 
2.  Vəliyeva  A.M.  Payızlıq  arpa  bitkisində  qida  balansı.  //  AMEA    Gəncə  Reqional  Elmi 
Mərkəzin xəbərlər məcmuəsi. 2006, 22, s. 57...63. 
3. Гамзиков Г.П., Барсуков П.А. Влияние предшествующей удобренности почвы на 
баланс азота вновь внесенных удобрений // Агрохимия, 2001, №7, с.13 

---