Adau nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
36 
 
4.  Смирнова  Л.Г.  Эффективностъ  применения  удобрений  под  озимую  пше-  ницу  на  
черноземе выщелоченным  смытом.//Агрохимия , 2006 .№1,с.41...48. 
5.Смирнова  Л.Г.  Эффективность  применения  удобрений  под  озимую  пшеницу  на 
черноземе, выщелоченным смытом // Агрохимия, 2006, №1, с.41...48 
6.  Шмырева  Н.Я.,  Хузин  И.А.,  Фесщенко  Н.С.,  Быстров  А.В.  Использование  азото-
удобрений  ячменя  на  дерново-подзолистой  почве  склона  северной  и  южной 
экспозиций // Агрохимия,  2004, №10, с.27...32 
 
The impact of mineral fertilizers on nitrogen balance in  
the winter wheat crop in Shamkir district conditions 
 
A.M.Valiyeva 
M.M.Hasanova, A.L.Askerova, S.F.Aliyeva 
Azerbaijan State Agrarian University 
SUMMARY 
 
Key  words:  nitrogen  balance,  mineral  fertilizers,  winter  wheat,  nitrogen,  phosphorus, 
potassium 
 
As a result of research carried out in Shamkir district conditions it has been determined that the 
amount  of  the  mineral  fertilizers  is  21,37-117,17  kg/hectares  and  found  that  every  year  46,8-126,94 
kg/hectares of nitrogen are used with grain and stubble crops from one hectare. And that’s why the 
nitrogen  balance  is  negative  in  all  options.  The  balance  was  calculated  by  difference  method. 
Fertilizers  apply  considerably  limited  the  negative  balance.  So,  the  best  positive  result  was  in  the 
mineral fertilizers’ N
90
P
90
K
60
 option (-8,73). As a result of the conducted experiments it became clear 
that  the  applying  of  additional  nutrients  on  soil  balance  basis  restores  soil  fertility  and  causes 
ecologically pure crop production.  
 
УДК  631.16:631.816.2.631.6 
Влияниеминеральныхудобренийнаазотныйбалансподозимой 
 пшеницей в условиях Шамкирского района 
 
А.М. Валиева 
М.М.Гасанова, А.Л.Аскерова, С.Ф.Алиева 
Азербайджанский государственный аграрный университет 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Ключевые  слова:  азотный  баланс,  минеральные  удобрения,  озимая  пшеница,  азот, 
фосфор, калий 
 
В результате проведения исследований вусловиях Шамкирского района, было выявлено, 
что  количество  питательный  веществ,  поступающих  в  почву  различными  путями,  составило 
21,37-117,17 кг/га и в году 1 раз в  месте с продуктами зерна и соломыс 1 гектара расходуется 
46,8-126,94  кг/га  азота.  Поэтому  вовсех  вариантах  азотный  баланс  отрицательный.  Баланс 
вычислен  методомразности.  Применение  удобрений  значительно  ограничило  отрицательный 
баланс. Так, лучший положительный результат был получен варианте минеральных удобрений 
N
90
P
90
K
60
  (-8,73).  В  результате  проведенных  экспериментов  сталоясно,  что  применение 
дополнительных  питательных  элементов  восстанавливает  плодородие  почвыи  создает 
возможность для получения экологически чистого продукта.  
 
 
 
 
 

---

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
37 
 
UOT 633.11 : 632.931.1 
PAYIZLIQ BUĞDA ƏKİNLƏRİNDƏ ENERJİQORUYUCU (SƏTHİ) VƏ ƏNƏNƏVİ 
BECƏRMƏLƏRİNİN FİTOSANİTAR  BAXIMDAN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
Doktorant İ.T.Mehdiyev 
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti 
 
Açar  sözlər:  payızlıq  buğda,  enerjiqoruyucu  (səthi)  və  ənənəvi  becərmə,  patogen  kompleksi, 
septorioz, fuzarioz, bakterioz, konidi, spor, rizosfera, rizoplan 
 
Torpağı  mühafizə  edən  texnologiyaların 
əsası,  onun  səthində  kövşəni,  faydalı  və  kök  qa-
lıqlarını (5- 10 t/ha) saxlayaraq, torpağın yastı kə-
simlə  və  səthi  becərilməsidir.  Bu  zaman  səthdə, 
torpağı və əkinləri xarablaşmanın bütün növlərin-
dən  etibarlı  mühafizəni  təmin  edən  qüvvətli  çö-
kək qat əmələ gəlir. Bitki qalıqları, torpağın daha 
məsaməli  olmasını  və  havalandırmasını  təmin 
edərək, buxarlanmanın səviyyəsini azaldaraq, tor-
paq  strukturunun  yaxşılaşmasına,  torpaq  qatında 
sabitliyin artırılmasına, torpağın su saxlama qabi-
liyyətinin,  infiltrasiyanın  səviyyəsinin  yaxşılaş-
masına səbəb olur [1]. 
Faydalı  qalıqların  böyük  miqdarı  daha  sə-
rin  və  rütubətli  mikroiqlim  yaradır  və  bitkilərin 
sudan  istifadəsinin  effektivliyini  artırır.  Bu  şərait 
eyni zamanda bitkilərin, törədiciləri 20-26
0
C tem-
peraturda  daha  yaxşı  inkişaf  edən,  yoluxması  isə 
torpağın  nəmliliyinin  bütöv  tarla  rütubət  tutumu-
nun  40%  çox  olduğunda  baş  verən,  fuzarioza, 
ofioboleza,  askoxitoza,  septorioza  yoluxmalarını 
stimullaşdırır [2].  
İndiyədək minimal becərmənin, əsasən, ya-
nacaq  sərfiyyatına,  becərmələrin  məhsulunun  gə-
lirliliyinə, üzvi maddənin dinamikasına, fiziki xü-
susiyyətlərinə, qida elementlərinin miqdarına, na-
dir  hallarda  –  bioloji  müxtəlifliyə  təsiri  tədqiq 
edilmişdir.  Əvvəllər  təsərrüfat  əhəmiyyəti  olma-
yan,  məsələn  yarpaq  və  sünbülün  septoriozu,  pi-
reneforoz,  sünbülün  qaralması  (Alternaria  alter-
nata,  A.tenuis,  Septoria  nodorum,  S.tritici,  Pseu-
domonas  spp,  Xanthomonas  spp),  qara  rüşeymin 
(Bipolaris  spp,  Alternaria  alternata,  A.tenuis, 
Xanthomonas spp), sünbülün fuzariozu (F.grami-
nearum,  F.culmorum),  bakterioz  (Xanthomonas 
spp,  Pseudomonas  spp.)  xəstəliklərinin  zərərveri-
ciliyinin və kütləvi inkişafının sıx-sıx baş verməsi 
halları çoxalmışdır [3]. 
2014-2015-ci  illər  ərzində  Şəki-Zaqatala 
bölgəsində müxtəlif üsullarla becərilən (səthi, layı 
çevrilməklə) payızlıq taxılda patogen kompleksin 
növ tərkibinin, tarlada növbəli əkinlərdə infeksiya 
mənbələrinin  və  vegetasiya  dövründə  yarpaq-
gövdə  (aerogen)  infeksiyalarının  növ  tərkibinin 
fitosanitar  monitorinqi  keçirilmişdir.  Götürülən 
nümunələr ADAU-nun Fitopatologiya laboratori-
yasında  analiz  olunaraq  patogen  mikroflorasının 
növ tərkibi tədqiq edilmişdir 
Əksər  torpaqların  tərkibində  reproduktiv 
orqanların  (konidii,  spora)  maksimal  miqdarının 
və  üst  çürümüş  layda  torpaq  göbələklərinin  növ-
lərinin çox sayda olması və çox dərin qatlarda on-
ların azalması xarakterik olmuşdur. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  taxıl  bitkilərinin 
səthi becərilməsi şəraitində torpağın səthində və  
kollanmanın mərkəzi olan ən üst qatında (0-4 sm) 
Fusarium (28 %), Septoria və Bipolaris (20-22%), 
Mucor,  Penicillium,  Aspergillus,  Alternaria,  Cla-
dosporium, Actynomyces, Pseudomonas və Xant-
homonas növləri vardır. Köklərin ətrafındakı lay-
da (4-10 sm) – rizosferada  fuzariyalar 31.5 %, kif 
göbələkləri  21.3  %  təşkil  etdi.  Rizoplanda  (kö-
kündəki  və  ya  kökdən  2-3  sm  aralı  torpaqlarda) 
patogenlərin  növ  tərkibi  substratın  xüsusiyyətlə-
rindən  və  göbələklərin  rəqabətə  davamlılığından 
asılıdır. Burada fuzariyalar 15.7%, Septoria spp.-
və Bipolaris spp. 15-17 %, kif  göbələkləri 21 %, 
bakteriyalar 10.5 % təşkil etmişdir. 
Beləliklə,  torpağın    üst  qatının  (0-10  sm) 
mikroflorası,  üzvi  maddələrin  əsas  dağıdıcıları 
olan  və  sellülozanın  və  liqninin  istifadəsində  gö-
zəçarpacaq  rolu  olan  saprofit  və  fakultativ  pato-
genlərlə  zəngin  olmuşdur.  Ancaq  Fusarium, 
Bipolaris,  Septoria,  Alternaria,  Cladosporium, 
Trichoderma nəslindən olan bəzi növlər müəyyən 
şəraitdə  müxtəlif  kənd  təsərrüfatı  bitkilərində, 
həmçinin taxılda, parazitliyə keçirlər. Onlar, onla-
rın rizosferada ölü hüceyrələrdə və sonra köklərin 
üzərində saprofit inkişafına səbəb olan uyğunlaş-
ma  reaksiyasının  geniş  diapazonuna  malikdirlər. 
Bitkilərin  zəifləməsi  isə  onların,  hər  yana  yayıl-
mış  kök  çürüntüləri  törədərək,  həmin  bitkilərdə  
parazitləşməsinə yol açır. 
Layı  çevirdikdə  patogen  göbələklərin  və 
bakteriyaların  miqdarı  və  tərkibi  biçənək  qalıqla-
rında  2-3  dəfə,  torpaqda  (1-10  sm)  1.5-2  dəfə 
azalmışdır. Lakin bu zaman, kök və kök üstü çü-
rüntüləri  törədən  infeksiyaların  səviyyəsi  yüksək 
olaraq  qalır.  Patogen  kompleksdə  Fusarium  nö-
vündən olan göbələklər 16-30% (F.graminearum, 

---