Adau nun Elmi Əsə rl ə ri. G ə

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
33 
 
ətəyi  zоnаlаrındа  əһаlinin  sаyı  bizim  еrаmızın 
bаşlаnğıcındа  250  mindən  аrtıq  dеyildi.  Dеməli, 
еv  tiкintisi  və  yаnаcаq  ücün  mеşə  оduncаğınа 
оlаn еһtiyаc о dövrdə 1 mln. кubmеtrdən аrtıq оlа 
bilməzdi  кi,  bу  dа  mеşə  оduncаğının  illiк  təbii 
аrtımındаn bir nеcə dəfə аz idi. 
 
 
Learning in the forests of west region of the basic anthropogenic influences 
 
Doctor of Philosophy in Agricultural Sciences: V.K.Shukurov, V.S.Samadov 
                                   Forester mechanical engineer S.A.Ashrafov 
                     Candidate for a degree L.A.Asgarova 
                    Azerbaijan State Agrarian University 
SUMMARY 
 
Key  words:  west  region,  climate  indicators,  probability  upposition  territory  been,  with  by 
anthropogenic influence 
 
The Korchay, Ganjachay, Kurakchay, Dashkasan settle be located in the north-east slope of the 
Small  Caucasus  mostly  especially  has  settled  been  located  forests  of  the  Goranboy,  Goygol, 
Dashkasan,  Gadabay,  Kazakhstani  regions  districts  in  the  basins  in  general.  Our  investigations  have 
been carried out taken away XVIII-XIX in the areas been in the regions districts above-mentioneding 
of probability supposition.1920, forests wood, industry because of economical difficulties and it have 
arrived to the situation state of to perish with by other purposes. It is are supposed assumed that forest 
tracts of the region used to organize amount 70-80% of the their area. 
 
УДК 595-70 
Изучение антропогенных влияний на лесa Западной части Азербайджана 
 
Докторa философии по аграрным наукам: В.К.Шукуров, В.С.Самедов, 
механик по лесоводство С.А.Ашрафов, 
диссертант Л.А.Аскерова 
Азербайджанский государственный аграрный университет 
 
РЕЗЮМЕ 
Ключевые  слова:  западная  часть,  климатические  показатели,  вероятная  территория 
регион антропогенный 
 
Западная региона Азербайджана охватывает леса административных районов, Гюранбой, 
Гекгел,  Дашкесан,  Товуз,  Казах,  Акстафанских  районов,  по  урочищам  Корчай,  Гянджачай, 
Дашкесанчай,  Заямчай.  По  нашим  исследованием  предполагаем  XVIII-XIXв  лесистость 
республики были 70-80% до 1920г леса исследованного региона бессистемного хозяйствования, 
пастьба  скота,  использования  лесных  территорий  под  хозяйственным  культурам  и  др. 
проблемами  привело к деградации и уничтожено лесов на огромное пространство. 
 
 
 

---

   ADAU-
nun Elmi Əsə
rl
ə
ri. G
ə
nc
ə
, 2016, 
№
1
 
 
34 
 
UOT 631.16:631.816.2.631.6 
ŞƏMKİR RAYONU ŞƏRAİTİNDƏ MİNERAL GÜBRƏLƏRİN VERİLMƏSİNİN 
PAYIZLIQ BUĞDA BİTKİSİ ALTINDA AZOT BALANSINA TƏSİRİ 
 
A.M.Vəliyeva  
M.M.Həsənova, A.L.Əsgərova, S.F.Əliyeva   
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti 
 
Açar sözlər: azot balansı, mineral gübrələr, payızlıq buğda, azot, fosfor, kalium 
 
Torpaq azot və digər qida maddələrinin bi-
tib-tükənməyən  ehtiyatına malik  deyil.  Həmçinin 
bitkilər  tərəfindən  aparılan  qida  maddələri  torpa-
ğa  qaytarılmır,  torpaq  da  öz  münbitliyini  itirir. 
Dənli  bitkilərin  məhsuldarlığı  azalır.  Buna  görə 
də qida balansının öyrənilməsi, həm torpaq mün-
bitliyinin  yüksəldilməsində,  həm  də  bitkilərin 
məhsuldarlığının  artırılmasında  böyük  əhəmiyyə-
tə malikdir [1]. 
Bitkilərin  həyatında    mühüm  rol  oynayan 
qida  maddələrindən  azotun  əhəmiyyəti  olduqca 
böyükdür.  Buna  görə  də  torpaqda  mövcud  azot 
balansının öyrənilməsi və azotun balans əsasında 
tətbiqi  indiki  şəraitdə  həlli  vacib  problemlərdən-
dir. Azot balansını öyrənmək üçün birinci növbə-
də balansın mədaxil hissəsinin öyrənilməsi vacib-
dir. Azot balansının mədaxil hissəsinə səpilən to-
xumla gübrələrlə atmosfer çöküntüləri ilə, suvar-
ma suları ilə, kök və kövşən qalıqları ilə torpağa 
daxil  olan azotun  miqdarı  aiddir. 
Atmosfer çöküntüləri ilə torpağa daxil olan 
azotun  miqdarı  iqlim  şəraitindən,  yağıntılardan 
əkin sahələrinin sənaye məntəqələri ilə ara məsa-
fəsindən  və  s.  aslıdır.  Balansı  müəyyən  etmək 
üçün torpağa müxtəlif yollarla daxil olan və bitki 
məhsulları  ilə torpaqdan  aparılan qida  maddələ-
rinin miqdarı  öyrənilir. 
Təcrübə  aparılan  müddətdə  sistematik  ola-
raq  suvarma  sularından  nümunələr  götürülmüş 
qida maddələrinin miqdarı müəyyən edilmişdir. 
Suvarma  suyunun  tərkibi  və  miqdarı  su-
varmaların  müddətindən  asılı  olaraq  dəyişir,  su-
varma suları ilə torpağa daxil olan ammonyak və 
nitrat  azotunun  illər  üzrə  cəmi  3  dəfə  suvarmada 
səpsuvarla  birlikdə  azot  1,87-1,98  kq/ha,  fosfor 
0,69-0,70  kq/ha,  kalium  10,84-12,14  kq/ha,  5 
dəfə  suvarmada  səpsuvarla  birlikdə  isə  göstərici-
lər  müvafiq olaraq  -  3,07-3,13; 1,05-1,06;  16,47-
19,84 kq/ha təşkil etmişdir . 
Sahəyə  səpilən  toxumla  (170  kq)  torpağa 
daxil olan qida elementlərinin miqdarı – azot 3,45 
kq/ha,  fosfor  1,12  kq/ha,   kalium  0,76    kq/ha  ol-
muşdur [2]. 
Gəncə Qazax bölgəsində Şəmkir rayonu şə-
raitində    atmosfer  çöküntüləri  ilə  torpağa  daxil 
olan  azotun  miqdarı  aşağıdakı  cədvəldə  verilir. 
Yağıntılarla    torpağa  daxil    olan  azotun  miqdarı 
4,55 kq/ha  təşkil  etmişdir.                                                                                                           
Təcrübə  aparılan  müddətdə  sistematik  ola-
raq suvarma sularından nümunələr götürülmüş və 
torpağa daxil olan azotun miqdarı  müəyyən  edil-
mişdir. Suvarma suyunun tərkibi və miqdarı  su-
varmaların müddətindən asılı olaraq dəyişir. Belə 
ki,  suvarma  suları  ilə  torpağa  daxil  oaln  azotun 
cəmi  2,304  kq/ha  təşkil  etmişdir.  Sahəyə  səpilən 
toxumla  (220kq/ha)  torpağa  daxil  olan  azotun 
miqdarı 3,52kq/ha  olmuşdur. Kök və kövşən qa-
lıqları  ilə  daxil  olan  azot  torpaq  münbitliyinin 
bərpa  edilməsində  və  ekoloji  cəhətdən  təmiz  saf 
məhsul  alınmasında  mühüm  rol  oynayır.  Torpa-
ğın strukturunu yaxşılaşdırır, torpaqda çoxlu miq-
darda  qida  elementlərinin  toplanmasına  səbəb 
olur ki, buda öz növbəsində sonradan əkilən bitki-
lərin məhsuldarlığını artırır.    
Yuyulmuş qara torpaqlarda payızlıq buğda 
məhsulu  yığıldıqdan  sonra  hektardan  gübrəsiz 
sahədə  13s.  kök  qalıqları  qalır.  N
100
P
100
K
50
  və 
N
150
P
150
K
100
  tətbiq  edildikdə  sahədə  14-19  s. 
kövşən  və  14-18s.  kök  qalıqları  toplanmışdır. 
Kök və kövşən qalıqları ilə torpağa 22 kq/ha azot, 
2,2  kq/ha  fosfor  və  8,8  kq/ha  kalium  qayıtmış 
olur [3]. 
Ulyanov  Dövlət  Kənd  Təsərrüfatı  Akade-
miyasında arpa bitkisinə normativ balans əsasında 
hesablanmış  gübrə  (N
98
P
36
K
74
)+4,5  t/ha,  küləş 
uzun müddət verildikdə 5 ildən orta kövşən qalığı 
1,04 t/ha, kök qalığı 3,43 t/ha olmuşdur. Bu qalıq-
lar müvafiq olaraq torpaqda 0,23 t/ha və 0,58 t/ha 
yeni humus əmələ gətirir [4]. 
Kök  və  kövşən  qalıqlarının  (kövşənliyin) 
müasir  əkinçilikdə  torpaqda  üzvi  maddələrin 
mənbəyi olmasını və gübrələrin tətbiqinin bu ba-
xımdan  rolunu  bir  sıra  tədqiqatçılar  da  müəyyən 
etmişlər.  
Apardığımız  tədqiqatlar  nəticəsində  müəy-
yən  edilmişdir  ki,  kök  və  kövşən  qalıqları  ilə 
torpağa il ərzində 11,0-16,8 kq/ha azot daxil olur.  
Məhsulla  aparılan  qida  maddələrinin  miq-
darı  torpağın  münbitliyindən,  gübrə    normasın-
dan,  bitkinin  sortundan  və  s.  aslıdır.  Dən  və  kü-

---