Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

114
minin x
ri olunca, xüsus n,  mi etiraz etdis  d , m qam sahibi olan day
n müdaxil si, s rt
minin yum almas na yetdi... V  n hay t  hm d b y, 
rin yegan  ça da  m kt bi olan r smi
Rus ikinci d
li m kt bin  girdi.
a  halisinin yar
 türk, yar
 erm ni idi. M kt b erm nil rin ya ad
 yuxar  hiss
 idi.
kt bd  ancaq dörd türk u aq vard , be inci olaraq  hm d b y g ldi.  hm d b y, ilk d
 bu
kt bd  erm nil rin türk dü
nliyini özün  qar  münasib td  t crüb  etdi: “Bu be  adam n
ill rl  davam ed n t hsili zaman  erm ni u aqlar ndan ç kdikl rini sözl  ifad  etm k imkans zd r.
ffüsd  biz, be  türk u
, c ld t rp nib arxam
 divara dayama  böyük bir f ras t hesab
edirdik. Yüzl rl  erm ni u aqlar  bird n üz rimiz  hücum edirl r, birisi ba
zdan papa  al b at r,
dig rl ri t pikl rl  dörd, be  altun qiym tind  olan Buxara d risini torpaqlar üz rind  yuvarlay rlar.
zil ri qiym tli v  çoxu d
 yunundan tikilmi  paltarlar
n 
kl rind n yap
rlar, o yan-bu
yana ç kirl r, parçalay rlar, b
kl rini sökürl r, müqavim t göst rm k ist
k, yumruq,  ill ,
pikl r alt nda bizi  zirdil r. B
n birl ib üstümüz  bir böhtan at rlar, birl ib  ahid olurlar. Bizi
haqs z yer  c zaland rd lar. Yolda lar mdan çoxu dayana bilm dil r. M kt bi t rk etdil r. Son
sinf  q
r türkl rd n bir m n dayana bildim.”
1
hm d b y 1884-cü ild  bu 
r m kt bini bitirib iki il önc  aç lm  olan “Realni-
Uçuli e”y , y ni klassik t hsild n çox real elml
, riyaziyyat v  t bi t elml rin  ön m ver n bir
növ litsey  qeyd oldu. 1877-ci ild  litseyi mükafatla tamamlad .
hm d b y, litsey xocalar
n xatir sini h mi  minn tdarl q v
ükrl rl  an r. T rcümeyi-
hal nda is  xocalar na dair bu s tirl r var: “Bu sad , v zif sini diqq tl  yerin  yetir n, m sl k e qi
il  dolu olan insanlar  xat rlark n indi d  d rin bir  ükran hissi v  minn tdarl qdan özümü saxlaya
bilmir m. Bunlar m nd  v  bütün yolda lar mda elm , irfana, h qiq
 qar  d rin bir iman v  e q
yaradaraq bizim üçün h yat yolunu i qland ran bir m
l oldular. O zaman rus ziyal lar , xüsus n
Tolstoy, Dostoyevski, Turgenev kimi idealistl rd n ilham al rd lar; çarl
n, istibdad n, zülm v
brin, t
ssüb v  c hal tin amans z dü
ni idil r. Üçüncü Aleksandr kimi zülmkar bir çar n
bütün  idd tl rin , bütün n zar tl rin  baxmayaraq, bu mü lliml r t
 elm, irfan, göz llik v
hürriyy t e qini verm k yolunu tap rd lar. T
rin  öz-özl rini t rbiy  etm k v  yeti dirm k
çar
ri a laya bilirdil r.
2
Realn  m kt bi bitirib yüks k t hsil üçün Peterburqa gedib “ nstitue Politechnique”
müsabiq  s na nda u ur qazand sa da, sonra gözl ri a
ndan m ml
tin  dönm
 m cbur
oldu. Gözl ri yax la nca, 1888-ci ilin  vv ll rind  t hsilini tamamlamaq üçün Paris  getdi. Paris
çatan kimi ilk i i yar mç q öyr ndiyi frans zcan  tamamlamaq oldu.
1
 N r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.
2
 N r olunmam  t rcümeyi-hal ndan.

---

115
hm d b y, Az rbaycan türkl ri içind  t hsil üçün Avropaya ged n ilk g ncdir. Moskvaya,
Peterburqa, Kiyev ,  hm d b yd n önc  d  dörd-be  g nc getmi di. Ancaq Rusiya s rh ddini a a
bilm mi dil r. S rh dd n k narda olan ölk
 gedib t hsil almaq 
si ancaq Do u elml ri v
dini elml r üçün keç rli idi. Din alimi olmaq ist
nl r K rb laya, M
, M din
, Misir
gedirdil r.  hm d b y, bu 
nin c bh sini d yi dirdi. A ao luna Paris  getm k fikrini ehtimal
ki, ondan on yeddi il önc  Parisd  olmu  Kr ml smay l b y Qasp ral
n h
ti ilham vermi dir.
Parisd  alt  ay davaml  v  israrl  bir çal madan sonra,  hm d b y 1888-1889 t hsil ilind
Hüquq M kt bin  davam  il  d rsl ri yax ca anlaya bil
k q
r frans zcan
ld  etmi di. Sonrak
il bir t
fd n Hüquq M kt bin  davam etm kl  b rab r, dig r t
fd n “Ecole des hautes Etudes
pratiques”in v  “Ecole des langues Orientales vivantes”in b zi d rsl rini izl
 ba lad . Pratik
Yüks k  nc
r M kt bind  professor Ceyms Derme teterin (James Darmesteter), “Do u
qövml ri tarixi”, Do u dill ri m kt bind  is
efer (Scheffer) v  Barbiy  Dömanyerin (Barbier de
Meynard) 
bc , 
mc  v  türkc  dil d rsl rini t qib edirdi.
ao lu m kt bl rd , kitabxanalarda inc
 v  ara
rmalarla m
ul oldu u q
r,
Avropa h yat
 h yatdan anlama a çal
r v  bu h yat  Do u h yat  il  qar la
raraq b zi
tic
 çat rd . A ao lunun Paris  g lm sind n sonrak  il, 1889-cu il böyük Fransa  nqilab
n
ildönümü v  bu s
bd n qurulan dünya miqyasl  s rginin aç ld
 ildi. Bu s rgid  Bat
niyy tinin  n yeni v
n mük mm l müxt lif 
rl rini görm k mümkündü.  hm d b y,
rgini bir ara
rmaç  gözü il  seyr etm k v  g zm k fürs tini  ld n buraxmad . S rgiy  dünyan n
dörd t
find n m hur v  m chul adamlar toplanm
; aralar nda do ulular da var idi.  ran  ah
sr ddin  ahla Fransa prezidenti Sadi Carnot bir ma nda önünd n keç rk n  hm d b yin gözl ri
bu m nz rini simvolik bir d
r ver
k  zb rl di: “ ah n tac ndak  brilyantlar gözl ri qama
rd .
Köksü cavahiratla örtülü idi.  ri gözl ri, qal n çat q qa lar , dik ba  t sviri mümkün olmayan bir
qürur v  kibrl nm yi ifad  edirdi... ”
Carnotun sad  siyah redinqotu, dik b yaz qalstuku, sad  davran
 bu qürur v  kibrl nm  il
tam bir t zad t kil edirdi. M n ilk d
 hürr v  s rb st mill ti t msil ed n bir r is il
t v
kibri t msil ed n bir despotu yan-yana görürdüm. F
t Paris camaat  bu 
t v  kibr il  istehza
etm k yolunu tez tapd ...”
1
ao lu,  ah  bir d
 d  görür. Bu s
r daha çox dü ündürücü m nz
 qar
ndad r:
“Gec  idi; yen  xalq n iki c rg si aras ndan keçirdi. Yolda üz rind ki üst geyimini h r n
ns
çiyninin bir h
ti il  yer  atd . V  arxas ndan g
n s dr
 dön
k “B rdar!” (Götür! -A. K.)
mrini verdi. Zavall  s dr
m d rhal bütün camaat n gözü önünd  yerl
 q
r  yildi,  ah n
1
 Eyni yerd .

---