Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

107
xsus”un  n sonunda Vamberid n b hs ed
k “ad  keç n alimin m ktubunu oxuyark n xatirim
vaxt  il  türklüy  dair yazm  oldu um qit
r g ldi: bunlar  m ktubuma  lav  ed
k zati-aliniz
gönd rir m” -deyir. Ancaq türklüy  dair yazd
 qit
r “Türk”d  n r olunmam
r.  li b yin
1915-ci ild  m
 söyl diyin  gör , bu qit
r Misir  gönd rilm
rind n bir neç  il önc
yaz lm
r. Heç bir yerd , qeyd olunmam , n r olunmam  bu qit
rd n  li b yin o zaman
xatirind  qalan parçalar bunlard r:
Sizl rsiniz ey qövmi-macar, bizl
 ixvan,
cdad
n mü
n m
yi Turan!...
Bir dind yiz biz, h pimiz hak-p
stan;
Mümkünmü ay rs n bizi “ ncil” il  “Quran”?
Çingizl ri titr tdi bu afaq  s ras r,
Teymurlar  hökm etdi  ah
ahlara yeks r.
Fatehl rin  keçdi bütün ki
ri-qeys r!
Bu m nzum
 gör , Hüseynzad
li b yin yaln z pantürkizm t
fdar  deyil, daha geni
olan “panturanizm” t
fdar  olmas  g
kdir v
sas n istifad  etdiyi t
llüsü d  “ .( li)Turani”
bunu göst rir: Hüseynzad
li b y, müs lman türkl r aras nda “ilk turani”, y ni panturanistdir,
des k x ta etmi  olmar q- z nnind
m. Ancaq bunu da  lav  etm liyik ki, daima h yatda anla ma
 sükun arayan Hüseynzad
li b y, turaniliyini  idd t, q tiyy t v  israrla müdafi  etm mi dir.
Bununla b rab r, onun  airan  turanç
, 1908-ci ild n sonra  stanbulda dig r turanç lar , ba
ca
Göyalp Ziyan  yaratm
r.
Hüseynzad
li b y 1864-cü ild  Bak  q zas
n Salyan 
rind  anadan olmu dur.
Anas
n atas  o zaman Qafqaz  eyxülislam  idi. Öz atas  Tiflis müs lman m kt bind  mü llimlik
edirdi. Önc  atas
n m kt bind , sonra Tiflis Rus Gimnaziyas nda, daha sonra Peterburq T bii
Elml r fakult sind  t hsil alaraq 1889-cu ild  universtitet diplomu alm
r. Diplomunu alan kimi,
Rusiyan  t rk edib Türkiy
 g lmi ,  sg ri Tibbiyy
 qeyd v  q bul olunmu dur.
 Tiflisd  ik n babas
eyx  hm d S lyani il  onun dostu Mirz  F
li Axundovun
söhb tl rind n, mübahis
rind n yararlanmaya ba lam
.  ran v  rus m
niyy tl rinin t siri
alt nda yeti mi  bu iki istedadl
xsiyy t, öz milliyy tl rini az-çox tan yan kims
rdi:  eyx
lyani Vaqifin türkc
eirl rind n, farsca  eirl rind n daha çox zövq ald
 söyl
k cür tini
göst rirdi. Mirz  F
li is , yuxar da b hs etdiyimiz ki, Az rbaycan n dil milliyy tçiliyind  xidm ti
keç n ir li g
nl rind ndir.  li b yin gimnaziya  agirdliyind n etibar n türkc
, Türkiy
,
türklüy  ba
q duyma a ba lamas nda bu iki böyük az rinin t siri mütl qdir.

---

108
li b y, Peterburqda dig r türk ell rind n g lmi  t
rl  tan  oldu, sevi di.  sil T bii Elml r
Fakult sin  qeyd olunmaqla b rab r, 
rq Dill ri Fakult sinin b zi d rsl rin  d  davam etdi;
rq ünaslar n elmi metodlar  il
rq müt
kkir v
airl rini tan
. Qafqazl
li Hüseyn
ndinin  stanbul  sg ri Tibbiyy sin  girm si, “Türk yurdu”nda yazd
m bioqrafiyas nda
1
dediyim kimi: “Oraya t
 v  xo  qoxulu bir Avropa m
ni havas
n  sm si kimi oldu...
sinin çoxu Anadolu v  Rumelinin uzaq, qaranl q vilay tl rind n toplanm  bu m kt bd ,  li
y bir quzey gün i kimi parlad ... Yunan v  lat n 
biyyat na a ina olduqdan ba qa, alman, rus
 ingilis  dibl rini xeyli gözd n keçirmi , Do u 
biyyat
rq ünaslar s viyy sind  öyr nmi di.
Üst lik, r ssamd  v  kaman çal rd . Yolda lar
n ham
ski dövr  dibl rinin ad v  r sml rini
ancaq “Kiçik Larousse”d n bilirdil r. Rus fikir v
biyyat na tamam n yabanç  idil r. Çoxunun
Bat  fikir v
biyyat na b
dliyi d  ancaq frans z qramer v  lektorlar nda hecalanan parçalara
dayan rd .  li b y,  stanbul Tibbiyy  M kt bin  Bat  fikirl rini, Bat
biyyat
, Bat  irfan v
niyy tini, q sas  Bat
 tan tmaqda professorlardan çox xidm t etdi. Yolda lar ndan doktor
Abdulla Cövd t b y,  li b yin Tibbiyy  M kt bind ki t sirini bel  n ql edir: “ li b y s ssiz v
dü ünür hal  il ,  srar ngiz t siredici öyüdl ri il  üz rimizd  bir pey
mb r t siri burax rd . 
t, o
bir r suli-h qq idi.”
li b y, Tibbiyy  M kt bind  ik n türk milliyy tçiliyi, türkçülük, ya da turanç q fikrini
da
rd
 v  yayd
?
Bu suala cavab ver  bilm k üçün yuxar da göst rilmi  “panturanist” m nzum
n ba qa
ld  heç bir material yoxdur.  li b y, bu m nzum ni h
 Tibbiyy  M kt bind  ik n yazm
oldu unu söyl yir. Hüseynzad
li b yin Tibbiyy  M kt bind n t bib-yüzba  rütb si il  diplom
al b ç xmas  1895-ci ild  oldu una gör , m nzum nin n rind n on-on bir s
 önc  meydana
tirilmi  oldu u anla
r.
Hüseynzad
li b yin  sl milliyy tçilk f aliyy ti, Az rbaycana dönü ünd n sonra ortaya
xm
r.  li b y Tibbiyy
n ç
nca, Osmanl -Yunan H rbin
sg ri tibb yüzba
 olaraq qat ld .
Sonra 1900-cü ild  müsabiq  imtahan
 qazand  v
sg ri Tibbiyy  M kt bin  d ri-zöhr vi
st likl ri mü lllim yard mç
 t yin olundu. Ancaq bu v zif sind  uzun müdd t qala bilm di.
Dövrü-Hamidi polisi t
find n t qib edildiyin  q na t g tir n Hüseynzad
li b y,  stanbulu t rk
ed
k Az rbaycana döndü.
Hüseynzad
li b yin Az rbaycana dönü ü, Akçurao lunun Rusiyaya g ldiyi zamanlara
sadüf edir: Rus-Yapon Sava
n ba lanmas  yax nd . Sava  ba lay b rus m
lubiyy tl ri ba
göst rinc  Rusiyada h r çe id müxalif ünsürün f aliyy ti artd  v  Çar hökum ti  haliy  qar  daha
rh
tli davranmaq m cburiyy tini hiss etdi. Bu fürs td n faydalanan Az rbaycan türkl ri,
1
 Akçurao lu Yusuf, “Hüseynzad
li b y”, “Türk yurdu”, c. VIII, s. 2555-d n etibar n.

---