Akçurao lu yusuf tüRKÇÜLÜYÜn tar baki-2006

109
Bak da Rusiyan n ilk günlük türkc  q zeti olan “H yat”  qurdular.  lk say  1905-ci ilin iyununda
r olunan bu q zetin qurucular  Zeynalabdin Ta yev,  li b y Hüseynzad ,  hm d b y A ayev
lim rdan b y Topçuba  idi.  li b y iki il q
r bu q zetin müdirlik v  ba  yazarl q v zif sini
icra etdi.
li b yin “H yat”da ç xan m qal
rinin  n ön mlil ri “Türkl r kimdir v  kiml rd n
ibar tdir?”, “Biz  hans  elml r laz md r?” v  “Yaz
z, dilimiz, “ kinci ilimiz”” adl  m qal
ridir.
Birinci m qal si il  türkl rin irq v  dill rin  aid t dqiql r apar r ki, m qs di türk qövml rinin bir
bütün, bir birlik t kil etdikl rini göst rm k v  aç qlamaqd r.  kinci m qal sind  “Biz  müasir
elml r laz md r” deyir, ça da
q a lay r v  bu m qal
 müs lman türk qövml ri üçün bir  sas
olaraq: “türkl
k, islamla maq, Avropala maq” vacib oldu unu iddia ed
k bunu isbata çal
r.
li b yin üçlü düsturu, yax  tap lm  xo
xt  saslardand r. Bu  sas, türk al minin h r t
fin
yay lm  v  xüsus n M rutiyy td n sonra  stanbulda çox i
nmi dir. M
n, Göyalp Ziya b y
“Türkl
k, islamla maq, müasirl
k” m
si haqq nda bir çox yaz lar yazm
r.
Hüseynzad
li b yin yarad
 v  xasiyy ti, istedad v  f aliyy ti, günd lik q zetçilikd n
çox d rgi yazarl
na uy undu; “H yat” qapand qdan sonra, yen  Zeynalabdin Ta yevin maliyy
yard
 il  ç xan “Füyuzat” adl  bir d rginin müdirlik v  ba  yazarl
 üz rin  götürdü. 1906-c
ilin noyabr ay
n sonuna q
r ç xan bu d rginin komplekti, Hüseynzad nin siyasi v  f ls fi
fikirl rini anlamaq v  yaz  üslubunu inc
k üçün çox d
rli bir m nb dir.
Xüsus n “Füyuzat”da n r olunan m qal
rinin m zmun v  biçimind n Hüseynzad
li
yin türk, türkçü, h tta Osmanl
 oldu una d rhal q rar verilir. Bütün türkl r aras nda Osmanl
türkc sinin yay lmas
, bütün türkl rin 
bi dilinin Osmanl  türkc si olmas
 ist yir v  özü
yaz lar
 olduqca t miz Osmanl
bi türkc si il , o zamanlar  stanbulda möt
r yeni 
biyyati-
did  üslubu il  yaz r. Siyasi c
td n, Osmanl  dövl tini, Osmanl  türklüyünü ba ms z türklüyün
nüv si say r. Bu bax mdan, bütün türklük m
sind  görü ü, “Üç t rzi-siyas t”in türkçülük fikrin
yax n dem kdir.
li b yin “Füyuzat”dak  mücadil sind
n çox diqq ti ç
n bir yön d  Az ri türkl rini, bir
neç  yüzild n b ri, xüsus n m zh bçilik vasit si il  ç km
 çal an iranl
a (iranizm ) v  ona
nisb
n, az bir zaman, h
 50-60 ild n b ri t sirini göst rm
 ba layan, ancaq daha çox vasit  v
güc  sahib olan rusla
rma a (rusifikasiya) qar  türklüyü, türklüyün t mizlik v  birliyini müdafi
etm
 xidm t v  yard m göst rm sidir.  li b y, Az ri türklüyünün müdafi sind  yard mç  qüvv t
 dayaq nöqt si olaraq, m zh b ayr
ndan yüks k duran islam birliyi v  Osmanl  dövl tini
görürdü: “Füyuzat” 
 v  sünni ayr
n qalxmas na, Osmanl -türk m
niyy tinin tan nmas na,
sevilm sin  çox çal
r.
1
1
 Akçurao lu Yusuf, “Hüseynzad
li b y”, “Türk yurdu”, c. VIII, s. 2584.

---

110
Yeni az ri 
biyyat
 marksizm metodlar  il  inc
n bir az ri g nci, yeni Az ri
biyyat
 bir neç  dövr  ay raraq, dövrl rd n birin  “Füyuzat” 
biyyat ” ad
 verir v  bu
bi c
yan  xarakteriz  ed rk n deyir ki: “...1905 y ndan sonra Az rbaycanda  li b y
Hüseynzad  ba  olmaq üzr , yeni bir 
bi ax m ba lam
. Daha önc  “H yat” q zet si il  özünü
göst
n bu ax m, sonra 1906 s
sind n itibar n “Füyuzat” d rgisind  öz gerç k simas
tapm
r. Bundan dolay , yeni Az rbaycan 
biyyat
n bir m rh
sin
li b y, v  yaxud
“Füyuzat” devr si deyilir.”
“...Bu 
biyyat Mirz  F
lid n etibar n davam ed n halqç
biyyat n qar
na, romantik
güzid
r 
biyyat  sifat yla ç xm  v  h yata girmi di. Bu ax m üçün ilham qayna  xalq h yat
görene i deyil, b lk  h r türlü halqç q v  demokratizmd n uzaq olan Osmanl  T nzimat ve
rv ti-fünun 
biyyat  idi.”
1
O s ralarda Az ri sosial h yat nda meydana g
n d yi iklikl ri marksizm bax
ndan t hlil
etdikd n sonra m qal  yazar
. Nazim b y bel  davam edir: “ li b y Hüseynzad nin Az ri
biyyat ndak
n böyük hizm ti, bu ihtiyaclar  vaxt nda anlayarak h
t etm siydi. Bu
ihtiyaçlar Az ri mühit ve ayd nlar
n art q Bat ya,  randan v  Rusiyadan çox Türkiy
dönm siyl  do mu du. Bu is  do maqda olan milliy tçilik n
niyl ydi.”
“...1905 y na g linc
 qadar qalibiyy t rus m
niyy tinin mal  olmu  v  bu m
niyy t
miyy tin hakim v  r hb r ünsürü olmu du. Fakat bu uzun sürm di. 1905 y nda üçüncü bir
niyy t sistemi buna  lav  edildi. Bu da T nzimat dövründ n sonra Türkiy
 vücuda g
n
Osmanl -Avropa m
niyy tiydi.
Bu sur tl  rus m
niyy ti m
lub olmaya v  yerini Osmanl
a t rk etm
 ba lad . 
bu h
kat  vaxt nda qavrayan  li b y Hüseynzad  qurdu u “Füyuzat” d rgisi il  ayd nlar n
bilincini t nzim etmi  ve mü yy n bir istiqam
 yön ltmi di. Bu sur tl , Osmanl
biyyate-
did si, h m  kil, h m dil, h m d  mövzu etibar yla vücuda g lmi  Az ri 
biyyat  üçün bir
ideal olacaqd . “Füyuzat” 
biyyat , i
 bu yeni h
kat n ve yolun m hsulu olaraq ortaya ç kd .”
Bir az zorla, ayaqlar ndan ç kil
k, marksizm  mas  için  soxulan b zi olaylara göz
yumsaq,  li Nazim b yin “Füyuzat” v  “Füyuzat”devr si”ni v
li b yin bu dövrd ki rolunu, xeyli
qiqlikl  t his v  t yin etdiyini q bul ed  bil rik.
sas , Hüseynzad
li b y, Az rbaycanda yaln z dil v
biyyat sah sind  deyil, h tta
siyas t n
riyy sind  bel , m rk z Osmanl  dövl ti olmaq üzr , türkçülük, bütün türkçülük, h tta
panturanistlik ax
na ilk aç ql q ver n adamd r. Bel  bir adam, Rusiyada geriçilik ba lay b,
aliyy t sah si darald
 vaxt, Osmanl  s lt
tind  hürriyy t v  M rutiyy t elan edil n kimi t bii
1
 A. Nazim, “Yeni Az ri 
biyyat  haqq nda”, “Türk yurdu”, XII y l, c. IV, 
31, iyul 1927.

---