Akġf aġirli
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
| "Bir-iki nəfər
Məmmədquluzadələrin, Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürəcəksiniz? Bunu biliniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz". "İrşad"ın bu mövqeyindən anlaşılır ki, çapından çox vaxt keçməmiş artıq "Molla Nəsrəddin" öz məktəbini yaratmışdır. 1909-cu ildə C.Məmmədquluzadənin qardaşı Ələkbər Təbrizdə başlayan azadlıq hərəkatında iştirakına görə həbs olunur. Bir neçə mətbu orqan, o cümlədən "Tərəqqi" Ələkbərin Təbriz inqilabındakı fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirdi. R.Nəcəfov bu barədə xatirələrində yazır: "Mirzə Ələkbər Təbriz inqilabında iştirak etdiyi üçün çar hökuməti tərəfindən tutulub İrəvan həbsxanasına göndərilmişdir. Edam cəzası və ya ədəbi katorqa təhdid altında bulunurdu ki, bu hadisə Mirzəni sarsıtmış və əhval-ruhiyyəsini pərişan etmişdi. O, idarəni buraxıb, maddi vəsait aramaq və gedib qardaşını qurtarmağa çalışmaq məcburiyyətində idi". "Molla Nəsrəddin"i idarə etmək üçün onu əvəzləyəcək şəxsin Naxçıvanda Məmmədəli Sidqi olacağını düşünən C.Məmmədquluzadə 1910-cu ildə M.Sidqiyə belə bir məktub yollayır: "Əzizim Məmmədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada bir adam lazımdır ki, "Molla Nəsrəddin"i idarə eləsin. Əgər yaz fəsli gəlib Tiflisdə qala bilsəniz, tez gəlin... Əgər mərhum Sidqi Bəradərinin oğlu ilə gələcəkdə dostluğum baş tutsa, özümü xoşbəxt hesab edərəm". 86 Cəlil Məmmədquluzadənin təklifini qəbul edən M.Sidqi Tiflisə gəlmiş, 1910-cu ilin iyul ayının əvvəllərindən redaktor vəzifəsini yerinə yetirmişdi. Jurnalın iyul-avqust nömrələrinin qeyri-rəsmi redaktoru M.Sidqidir. 1901-cu ilin sentyabrın 16-da Cəlil Məmmədquluzadə Tiflis qubernatoruna ərizə yazaraq jurnalın redaktorluğunu müvəqqəti olaraq M.Sidqiyə həvalə etməyi xahiş etmişdir. Ərizəyə baxılana qədər "Molla Nəsrəddin"in nəşri dayanmış, jurnalın 35-ci sayı ilə 36-cı sayı arasında bir ay fasilə olmuşdur. 1910-cu ilin noyabrın 5-də M.Sidqi müvəqqəti redaktor təsdiq edilərək bu vəzifəni 1911-ci ilin martın axırınadək yerinə yetirdi. Daim təhdid və təzyiqlərə məruz qalan "Molla Nəsrəddin"ə qarşı 1911-ci ildən başlayaraq senzor hücumları yenidən kəskinləşdi. Redaktorlardan kəskin yazılar yızalmayacağı ilə bağlı alınan iltizamlar jurnalın müntəzəm nəşr olunmasına çətinliklər yaradırdı. 1912-ci ilin martından C.Məmmədquluzadə jurnalın nəşrini uzun müddətə dayandırdı və "Molla Nəsrəddin"in bərpası 1913-cü il yanvar ayının 13-dən sonra mümkün oldu. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində vəziyyətin kəskinləşməsi "Molla Nəsrəddin"in nəşrinin müvəqqəti dayanmasına səbəb oldu. Bu barədə C.Məmmədquluzadə 1914-cü il noyabr ayının 17-də Tiflis Mətbuat İşləri Komitəsinə göndərdiyi ərizəsində yazırdı: "Mənim redaktorluğum altında çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrini qeyri-müəyyən vaxta qədər dayandırıram". Həmin dövrdə jurnalın redaktor köməkçisi olan Əliqulu Qəmküsar "Bəsirət" qəzetinin müxbiri ilə müsahibəsində bu barədə deyir: "Biz "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini qapatmaq fikrində deyilik və bu fikirdə də olmayacağıq və lakin vaxt namünasib olduğu üçün jurnalı qapatmağa məcburuq. Müharibə qurtardıqdan sonra yenə jurnal kəmal əla sabiq nəşr olunacaq, müştərilərə jurnalımız göndəriləcəkdir. Jurnalımızın müvəqqəti dayandırılmasına ancaq indiki namüsaid vaxt baisdir". Bu uzun fasilədən sonra jurnal 1917-ci il fevralın 9-dan çapını yenidən bərpa etdi. Rus imperiyası daxilində baş verən inqilabi proseslər, xalqların öz müqəddəratını təyinetmə arzuları "Molla Nəsrəddin"çiləri, o cümlədən C.Məmmədquluzadəni düşündürməyə bilməzdi. C.Məmmədquluzadənin 1917-ci ilin noyabrında dərc olunan "Azərbaycan" məqaləsi bu istəkdən doğurdu. Rusiyada baş verən proseslərin Azərbaycanı istiqlala doğru apardığını uzaqgörənliklə duyan Mirzə Cəlil parçalanmış Azərbaycan ağrılarını yazır, Vətənin vahidliyi ideyasını ortaya qoyurdu. Vətinin coğrafi hüdudları haqqında məlumat verən ədib "hardadır Azərbaycan" sualının cavabını verirdi: "Azərbaycanın çox hissəsi İrandadır ki, mərkəzi ibarət olsun Təbriz şəhərindən, qalan hissələri də Gilandan tutub, qədim Rusiya hökuməti ilə Osmanlı hökuməti daxilindədir ki, bizim Qafqazın böyük parçası ilə Osmanlının bəzi ərazilərindən, Bəyaziddən ibarət olsun". Cəlil 87 Məmmədquluzadə Azərbaycan övladlarının birləşib, Vətəni "yad millətlərin südünü əmmiş", millətin "ruhundan xəbərsiz" kəslərin xəyanətindən qorumağa, Vahid Azərbaycan ideyasının daşıyıcısı olmağa səsləyirdi: "Ax, gözəl Azərbaycan vətənim! Harda qalmısan? Ay torpaq çörəyi yeyən təbrizli qardaşım, ay keçə papaq meşkinli, sərablı, goruslu və moruslu qardaşlarım... Gəlin, biz də bir dəfə oturaq və keçə papaqlarımızı ortalığa qoyub bir fikirləşək, hardadır bizim Vətənimiz?" "Cümhuriyyət" adlı məqaləsində çarizmin süqutunun obyektiv tarixi proses olduğunu yazan C.Məmmədquluzadə xalq hakimiyyəti və demokratik respublika qurulmasının vacibliyini irəli sürürdü: "Padşahlıq taxtından yıxılan Nikolayın zalım və xain idarəsi dağılandan sonra Rusiya məmləkətində yaşayan millətləri, o cümlədən də biz müsəlmanları məşğul edən tək bir məsələdir: həmin məsələ cümhuriyyət məsələsidir. Cümhuriyyət, yəni latınca "respublika" elə bir hökumətə deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır, necə ki, məsələn, Firəngistan, İsveçrə və qeyriləri". Söz kəsərini qoruyub saxlamağa çalışan "Molla Nəsrəddin" ölkədə baş verən hadisələrə ictimai-siyasi proseslərə, cəmiyyətdəki neqativ hallara münasibət bildirir, dövrün ictimai-siyasi proseslərini şərh edirdi. Ancaq bu dəfə də jurnalın nəşri çox davam etmədi. 1918-ci ilin yanvarında "Molla Nəsrəddin" fəaliyyətini dayandırdı. Cəlil Məmmədquluzadə 1918-1920-ci illərdə ömür-gün yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirlə birlikdə Qarabağa getdi və bir müddət Kəhrizli kəndində yaşadı. Xalq Cümhuriyyəti quruculuğu prosesində bilavasitə iştirak etməsə də, o, müstəqil dövlətçilik ideyasını dəstəkləyirdi. 1920-ci ildə Cəlil Məmmədquluzadə öz ailəsi ilə köçüb Cənubi Azərbaycana getdi və o, 1921-ci ildə "Molla Nəsrəddin"i Təbrizdə bərpa etdi. Təbrizdə jurnalın 8 nömrəsi işıq üzü gördü. Mətbuat tariximizin əvəzsiz tədqiqatçılarından olan Qulam Məmmədli öz müsahibələrinin birində "Molla Nəsrəddin"in Təbriz nəşrinə aydınlıq gətirərək yazırdı ki, C.Məmmədquluzadə ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycana köçdükdən sonra jurnalın çapını bərpa etmək istəyir. Onun "Molla Nəsrəddin"i azərbaycanca nəşr etmək istəyinə İran hökuməti icazə verməmişdi ki, gərək farsca çap olunsun. M.Cəlil isə İran hökumətinin bu tələbi qarşısında söyləmişdi: "Təbrizdə ermənilər ermənicə qəzet çıxarırlar. Siz isə Azərbaycan dilində jurnal nəşr etməyə icazə vermirsiniz. Elə isə icazə verin "Molla Nəsrəddin"i erməni dilində nəşr edim". C.Məmmədquluzadənin bu sərt münasibəti jurnalın Təbrizdə ana dilində nəşrinə səbəb oldu. Sovet hökumətinin təşəbbüsü ilə 1922-ci ilin iyununda "Molla Nəsrəddin"in nəşri Bakıya köçürüldü. C.Məmmədquluzadə ilə danışıqlar aparanlar onu Təbrizdən Bakıya köçüb, jurnalın sərbəst şəkildə çapının həyata keçirilməsinə kömək göstəriləcəyinə inandırdılar. 88 Bakıya gəldikdən sonra isə M.Cəlil vəziyyətin tamamilə dəyişdiyini, verilən vədlərin doğru olmadığını gördü. Qulam Məmmədli "Molla Nəsrəddin"in sovet dövrünü öz müsahibəsində belə təsvir edir: "Mirzə Cəlillə Mərkəzi Komitə arasında mübahisə başladı: "Jurnal necə çıxacaq və nədən yazacaq?" M.Cəlil deyirdi: "Sizdə mətbuat partiya orqanıdır, şəxsi adamlara qəzet çıxarmağa icazə verilmir. Mən isə "Molla Nəsrəddin"i özüm yaratmışam, özüm satmışam, özüm də nə istəmişəm, onu yazmışam. Buna icazə verəcəksizmi?" Jurnalın Sovet Azərbaycanında ilk nəşri 1922-ci ilin noyabrında həyata keçirildi. Bu nömrədə "Bakı nefti" adlı şeir və karikatura verilmişdi. Əli vedrəli, bankəli, qab-qacaqlı kim varsa, bu neft inəyinə hücum edib, onu sağmaq istəyir. "Hücumçular" qismində isə İngiltərə, Fransa, İtaliya, ABŞ və Rusiya kimi dövlətlər idi. Karikaturanın dərci böyük hay-küyə səbəb oldu. Sorğu-sual başlanılanda M.Cəlil demişdir: "Azərbaycan neftini kəndlilərimiz gedib qonşu respublikalardan birə on qat baha alıb, yandırırlar ki, qaranlıqda qalmasınlar". Jurnalın ideya-siyasi istiqamətləri barəsində Mərkəzi Komitənin səlahiyyət sahibləri ilə Mirzə Cəlil arasında çox dialoqlar, "tərbiyəvi söhbətlər" aparılsa da, o öz fikrindən dönmədi. Belə bir vəziyyətdə məcmuənin nəşrinin M.S.Ordubadinin nəzarəti altında həyata keçirilməsi qərarlaşdırıldı. M.Cəlilin xəbəri olmadan buraxılan saylarda baş redaktor kimi yenə də onun adı yazılırdı. Bunu qəbul etməyən Mirzə Cəlil M.S.Ordubadiyə yazırdı: "Səid, bildiyini elədin, gələn nömrədən mənim adım redaktor kimi o jurnalda yazılsa, mən bilirəm hara şikayət edəcəm". 1925-ci ildən sonra C.Məmmədquluzadənin həyatında ciddi sarsıntılar baş verdi. Bu böyük ədibin istəmədiyi, yaxın buraxmadığı məqsədləri, ideyaları "Molla Nəsrəddin"də həyata keçirməyə başladılar. "Molla Nəsrəddin"i Allahsızlar Cəmiyyətinin orqanına çevirdilər. Beləliklə, 1925-ci ildən jurnalın baş redaktorunun adı əvəzinə, "Heyəti-təhririyyə" yazılırdı. Qulam Məmmədli öz xatirə müsahibəsində Mirzə Cəlilin bu ağır, sarsıntılı günlərini xatırlayır: "1922-ci ildən sonra "Molla Nəsrəddin" tamamilə simasını itirdi. Mirzə Cəlil ağır-mənəvi və sözün əsl mənasında maddi çətinliklər içərisində qaldı. Nəhayət, 1930-cu ildə xəstələndi. 1931-ci ilin sonunda ağır vəziyyətə düşdü. 1932-ci ilin yanvarın 4-də o, dünyanı tərk elədi". "Molla Nəsrəddin"in isə sonuncu nömrəsi 1931-ci ildə buraxılmışdı. Jurnalın bu müddət ərzində Tiflisdə 340, Təbrizdə 8, Bakıda isə 400 sayı işıq üzü görmüşdü. Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|