“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”

52 
 
Gül  ilə  daha  mübarizəçi  baş  nazir  Ərdoğan  arasında  bir  mövqedə  durur.  AK 
Partiyanın  3  noyabr  2002  tarixində  iqtidara  gəlməsi  sonrasında  Türkiyə  xarici 
siyasətində  Yaxın  Şərqə  prioritet  verməyə  başlamış  və  bu  dövrdən  etibarən  bölgədə 
iştirak edən ölkələrlə siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə əməkdaşlıq inkişaf istəyi və 
meyli göstərmişdir. Soyuq müharibə dövründə Yaxın Şərqdə ortaya çıxan böhranlara 
mümkün  qədər  uzaq  qalmağa  çalışan  Türkiyə,  son  on  ildir  bölgə  ölkələriylə 
əlaqələrini  inkişaf  etdirməkdədir.  Bu  dövrdə  beynəlxalq  ictimaiyyətin  diqqətini  ən 
çox çəkən hadisələrdən biri də Türkiyə-İran yaxınlaşmasının ABŞ və İsrail tərəfindən 
beynəlxalq və regional təhlükəsizliyə təhdid olaraq xarakterizə edilən İran ilə ABŞ-ın 
bölgədəki  ən  əhəmiyyətli  müttəfiqi  olaraq  təyin  oluna  biləcək  olan  Türkiyənin 
yaxınlaşması  "niyə"  sualını  gündəmə  daşımış  və  uzun  müddət  Türkiyə  xarici 
siyasətində  ox  sürüşməsi  olub  olmadığı  müzakirə  olunmuşdur.  Bu  işdə  AK  Partiya 
hökuməti  dövrü  etibarilə  Türkiyə  ilə  İran  arasında  ortaya  çıxan  əməkdaşlıq  və 
böhranların  səbəbləri  sorğulanır.
59
  Bir  başqa  ifadəylə  ikitərəfli  əlaqələri  təyin  edən 
ünsürlərin  nələr  olduğu  sualına  cavAB  axtarılmaqdadır.  Orta  şərqdə  tarazlıqların 
yenidən formalaşdığı bu dövrdə bölgənin iki kilid dövləti olaraq xarakterizə edilən və 
regional  siyasətlər  baxımından  çox  əhəmiyyətli  rollara  sahib  olan  bu  iki  dövlət 
arasındakı  əlaqələri  analiz  etmək  beynəlxalq  əlaqələr  ədəbiyyatına,  şübhəsiz,  vacib 
bir  qatqı  təmin  edəcək.  Türkiyə  İran  əlaqələrinin  AKP  dövrünə  baxıldığında  Ərəb 
baharı  ilə  birlikdə  yaşanan  fərqliliklərə  baxmayaraq  ikitərəfli  əlaqələrin  bir 
uyğunlaşma  içərisində  irəlilədiyi  görülür.  Bu  dövrdə  ikitərəfli  münasibətlər;  ortaq 
təhlükəsizlik  narahatlıqları,  İraqın  işğalı,  Fələstin  problemi  kimi  regional  bir  sıra 
inkişaflardan  təsirlənmişdir.  Bu  inkişaflar  ilə  birlikdə  ikili  arasındakı  iqtisadi 
əlaqələrdə  böyük  dəyişikliklər  yaşanmışdır.  Bunun  yanında  İranın  nüvə  işlərinin 
yaratdığı gərginliklər kimi Türkiyənin üçüncü tərəf olaraq daxil olduğu problemlər də 
Türkiyə-İran  yaxınlaşmasını  təmin  etmişdir.  Ancaq  2011-ci  ildə  başlayan  Suriya 
böhranı ilə birlikdə Türkiyə-İran əlaqələrində zaman zaman problemlər yaşanmışdır. 
                                                           
59
 Yetim, Mustafa ve Kalaycı, Rıdvan (2011),Türkiye İran İlişkileri: Sıfır Sorun mu? Nükleer Sorun mu?Akademik 
Ortadoğu, 5(2), s. 86-87 
 

---

53 
 
AKP  əvvəli  Türkiyə-İran  əlaqələrindəki  təhlükəsizlik  mərkəzli  yaxınlaşmanın  tarixi 
PKK-nın  qurulduğu  illərə  söykənir.  Ancaq  həm  Türkiyənin  edilən  razılaşmalara 
baxmayaraq  İrana  istiqamətli  tənqidləri  həm  də  bölgədə  Suriyanın  PKK-ya  aktiv 
dəstəyindən  ötəri  işlər  müvəffəqiyyətə  çata  bilməmişdir.  Suriya  ilə  Adana  razılığın 
imzalanması ilə Türkiyə, PKK-ya qarşı daha güclü bir vəziyyətə gəlmişdir. 
Orta  Şərqdə  Türkiyə  böyük  bir  risk  almışdır.  Türkiyə  böyük  oyundan  böyük 
qazanclar  əldə  edə  bilər,  lakin  burada  sərhədləri  görmək  lazımdır.  Türkiyənin 
ayaqlarının yerə basması və bir az da geri çəkilməsi lazımdır. Orta Şərqdəki Türkiyə 
məşhurluğuna  aldanmamaq  lazımdır.  Bunlar  şərait  bağlı  hadisələrdir.  Türkiyə  bu 
idealist  siyasətini  mütləq  və  mütləq  gücü  ilə  mütənasib,  təyin  olunmuş  olan  real 
çıxarlar ilə dəstəkləməlidir. Bunu əgər bacara və daxildən qaynaqlanan zəifliklər və 
xarici siyasətdəki problemlər minimuma edilə bilsə o zaman çox daha əhəmiyyətli və 
məhsuldar nəticələr əldə edə bilər Türkiyə. 
Türkiyə  yaxın  gələcəkdə,  nə  olursa  olsun  bir  ulus-dövlət  kimi  davranmağa 
davam edəcək və Suriya, Səudiyyə Ərəbistanı və Misir öz milli maraqlarını da etməyi 
davam  etdirəcəklər.  Digər  tərəfdən,  Suriya-Türkiyə  sərhədinin  açılması  və  iki  ölkə 
arasındakı  əlaqələrin gücləndirilməsi sərhədin hər iki tərəfində iqtisadi canlılığa yol 
açdı və Türklər və Suriyalı Ərəblər bir-birlərinə yaxınlaşdırdı. Ancaq Ərəb və Türk 
xalqları arasındakı yaxınlıq bir çox maneənin öhdəsindən gəlsə belə, Türkiyənin İsrail 
ilə olan əlaqələrinin bu əlaqələri zədələmə ehtimalı vardır. 
 
 
2.2.
 
İran Türkiyənin xarici siyasətində mühüm prioritet kimi 
AK  Partiyanın  3  noyabr  2002-ci  il  tarixində  iqtidara  gəlməsi  sonrasında 
Türkiyə  xarici  siyasətində  Yaxın  Şərqə  prioritet  verməyə  başlamış  və  bu  dövr 
etibarilə  bölgədə  iştirak  edən  ölkələrlə  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  sahələrdə 
əməkdaşlıq  inkişaf  istəyi  və  meyli  göstərmişdir.  Soyuq  müharibə  dövründə  Yaxın 
Şərqdə ortaya çıxan böhranlara ola bildiyi qədər uzaq qalmağa çalışan Türkiyə son on 
ildir    bölgə  ölkələriylə  əlaqələrini  inkişaf  etdirməkdədir.  Bu  dövrdə  beynəlxalq 
cəmiyyətin diqqətini ən çox çəkən hadisələrdən biri də Türkiyə-İran yaxınlaşmasının. 

---

54 
 
ABŞ  və  İsrail  tərəfindən  beynəlxalq  və  regional  təhlükəsizliyə  təhdid  olaraq 
xarakterizə  edilən  İran  ilə  ABŞ-ın  bölgədəki  ən  əhəmiyyətli  müttəfiqi  olaraq  təyin 
oluna biləcək olan Türkiyənin yaxınlaşması "niyə" sualını gündəmə daşımış və uzun 
müddət türk xarici siyasətində ox sürüşməsi olub olmadığı müzakirə olunur.  2000-ci 
illər  Türkiyə  tarixində  əhəmiyyətli  bir  dəyişmə  və  çevrilməyə  səhnə  olduğu  deyilə 
bilər. 90-cı illərdə yaşanan siyasi və iqtisadi böhranlar 2000-ci illərlə birlikdə arxada 
buraxılmış  və  Türkiyə  böyük  bir  atılam  reallaşdırmışdır.  Bu  çevrilmənin  başlıca 
siyasi aktyoru olaraq AK Partiya hökuməti görülə bilər. AKP iqtidara gəldiyi 2002-ci 
ildən  bu  yana  Türkiyənin  ictimai,  iqtisadi,  siyasi  və  hüquqi  quruluşunda  köklü 
dəyişikliklər həyata keçirmişdir. Köklü dəyişikliklər gətirilən sahələrdən biri də xarici 
siyasətdir. 
60
 
Xüsusilə 11 sentyabrdan sonra, Əfqanıstan və İraqdan sonra İran ABŞ-ın hərbi 
hədəfi olaraq görülməyə başlanmışdır. ABŞ-ın milli çıxar və faydaları qarşısında heç 
bir  şey  mane  törətmişdir.  Necə  ki,  bu  çərçivədə  hədəf  ölkələrin  təhdid  qabiliyyəti 
qazanmadan  vurulmasını  nəzərdə  tutan  "önləyici  vuruş  strategiyası"  inkişaf 
etdirilmişdir.  Əfqanıstan  və  İraqda  bu  strateji  tətbiq  olunmuşdur.  Bu  işğalların 
ardından  bu  gün gəlinən  nöqtədə  gündəmdə  olan  ölkə  İrandır.    ABŞ  İranı  "şər  oxu 
"ölkələri  arasında  göstərərkən  İran  isə  ABŞ-ı  böyük  şeytan  olaraq  xarakterizə 
etməkdədir. İsrail də ABŞ-ın strateji ortağı olaraq bilindiyi üçün İranın hədəfi halına 
gəlmişdir.  Türkiyə  həm  ABŞ-ın  bölgədəki  müttəfiqi,  həm  də  İranın  qonşusu  olması 
səbəbiylə  bu  inkişaflardan  ən  çox  təsirlənən  ölkələrdən  biri  mövqeyində  olduğu 
deyilə bilər. Ancaq Türkiyə xarici siyasət sahəsində sahib olduğu yeni bir xəttlə İran 
qaynaqlı qlobal və regional miqyasda ortaya çıxan böhranlardan minimum səviyyədə 
təsirlənmək üçün səy sərf  etmişdir. Bu çərçivədə son dövrdə Türkiyə-İran əlaqələrinə 
baxıldığında artan bir yaxınlaşma müşahidə edilmişdir. 
11  sentyabr  hücumları  sonrasında  ABŞ-ın  qlobal  terrorizmə  döyüş  açması 
nəticəsində Yaxın Şərqdə müharibələr, qarşıdurmalar və istiqrarsızlıqların doğulması; 
İranın ABŞ tərəfindən hədəf ölkə olaraq görülməsi; İranın gizli nüvə işlərinin ortaya 
                                                           
60
 BİRESSELİOĞLU, Mehmet Efe : “Changing Dynamics in the Turkey-Iran Relationship”, Balkananalysis.com, 
04.11.2010, http://www.balkanalysis.com/turkey/2010/11/04/changing-dynamics-in-the-turkey-iran-relationship/ 
12.07.2012 

---