“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”

58 
 
beynəlxalq  cəmiyyətdən  tamamilə  təcrid  edilməsinə  mane  olmağa  çalışdığı  deyilə 
bilər. 
Bir  başqa  səbəb  də  Türkiyənin  başladacağı  nüvə  işlərə  hökumət  yaratmaq 
istəyidir. Türkiyə də alternativ enerji qaynağı olaraq nüvə enerji stansiyaları qurmaq 
istəyir.  Bu  çərçivədə  İrana  qarşı  çıxması,  sonra  kəndinin  işlər  aparması  bir  ikiləmə 
yol açacağı üçün İrana dəstək verdiyi deyilə bilər. Ərəb baharı ilə başlayan ictimai və 
siyasi  dəyişmə  prosesi  Yaxın  Şərqdə  suveren  olan  siyasi  rejimlərin  kimi  yerlərdə 
aşmasına,  kimi  yerlərdə  də  sarsılmasına  səbəb  olmuşdur.  Xalq  üsyanları  zaman 
içərisində  Suriyaya  qədər  yayılmış  və  iqtidarda  olan  Baas  rejimini  narahat  etmişdir. 
Lakin Baas rejimi dəyişmə tələbiylə ortaya çıxan üsyana qarşı şiddət istifadə edərək 
mübarizə etmə  yoluna getdi və bu yolda ən böyük siyasi dəstəyi də hələ də İrandan 
görəkdədir.  İran  Ərəb  Baharının  ilk  günlərində  xalq  üsyanlarını  "İslami  oyanış" 
olaraq  adlandırmış  və  Ərəb  baharını  dəstəkləmişdir.  Ancaq  üsyanlar  Suriyaya  təsir 
etməyə  başlayınca  İran  fərqli  bir  duruş  sərgiləməyə  başlamışdır.  Çünki  İranın 
maraqlarına  xidmət  edən  Suriya  rejimində  ola  biləcək  bir  dəyişmə  İranın  geosiyasi 
maraqlarını təhdid edəcəkdi. Bu səbəblə İran, Ərəb baharı Suriya xalqını mənfi təsir 
etdiyinə  fərqli  bir  rəftar  almağa  başlamışdır.  Əsəd  rəhbərliyinin  düşməsi  yalnız 
İsrailin  güclənməsi  mənasını  gəlmirdi;  eyni  zamanda  İranın  mövqeyinin  İsrail 
qarşısında  zəifləməsi  şəklində  qiymətləndirilirdi.  Üstəlik  İran  siyasətinin  ən 
təpəsindəki  adam  olan  "İslam  İnqilabı  Rəhbəri  "Ali  Xomneyni  ərəb  baharının  ABŞ, 
İsrail  və  Ərəb  ölkələri  tərəfindən  tərtib  edildiyi  və  Amerika  və  İsrail  mənfəətlərinə 
xidmət  etdiyi  üçün  İranın  Suriya  rejiminin  yanında  olacağını  bəyan  etmişdir. 
Suriyadakı rejimin dəyişməsi ilə birlikdə İran böyük itkilər yaşaması ehtimal olunur. 
Xüsusilə  ərəb  bölgəsindəki  nüfuzunu  itirə  bilər.  Suriyadakı  avtoritar  rəhbərliyin 
dəyişməsi,  bölgə  və  Suriya  xalqı  adına  faydalı  ola  bilər,  lakin  İran  üçün  müsbət  bir 
vəziyyət  təşkil  etməyəcəyi  deyilə  bilər.  Bu  çərçivədə  İranın  strateji  müttəfiqi  olan 
Suriya rejiminin düşməməsi üçün dəstəyini davam etdirməyə davam edir. 
Ərəb Baharının Suriyaya təsir etməsi Türkiyə-İran əlaqələrini də təsir etmişdir. 
Türkiyənin  Suriya  rəhbərliyini  tənqid  etməyə  başlaması  və  Suriyalı  rejim 

---

59 
 
müxaliflərinin  yanında  yer  alması  Türkiyə  ilə  İranın  qarşı-qarşıya  qalmasına  yol 
açmışdır. 
65
 
"Qonşularla sıfır problem" i əsas prinsipi olaraq qəbul edən yeni xarici siyasət 
anlayışı  çərçivəsində  Türkiyə  İran  ilə  yaxınlaşma  prosesi  içinə  girmişdir.  Hər  iki 
ölkənin  də  milli  maraqları  bu  yaxınlaşmağı  bir  baxıma  zəruri  etmişdir.  İran,  nüvə 
proqramı səbəbiylə BMT Təhlükəsizlik Şurasında qəbul edilən embarqo qərarlarının 
iqtisadiyyatına  gətirdiyi  ağır  yükü  və  ABŞ-ın  beynəlxalq  cəmiyyətdən  təcrid  etmə 
cəhdlərini aradan qaldırmaq üçün Türkiyəyə əhəmiyyət verir.  
Türkiyə-İran arasındakı ticarət həcmində 2000-ci illərin başındanetibarən ciddi 
bir  artım  gözə  dəyməkdədir.  Bunun  əsas  səbəbi  bu  tarixə  qədər  iki  ölkə  arasında 
mövcud olan iqtisadi əlaqələrə əlavə enerji əməkdaşlıq ünsürüdür. Çünki hal-hazırda 
təxminən  on  altı  milyard  dollar  olan  ticarət  həcminin  çox  böyük  bir  nisbətini  enerji 
alış-verişi  meydana  gətirməkdədir.  Türkiyə-İran  iqtisadi  əlaqələrinin  1990-cı  illərin 
sonlarına qədər iki əsl ünsürü vardır. Bunlardan birincisi ticarət əlaqələrdir. İki ölkə 
arasındakı  ticarət  əlaqələri  1980-ci  illər  və  1990-cı  illər  boyunca  enişli-yoxuşlu  bir 
seyr  izləmişdir.  İran-İraq  müharibəsinin  və  İran  üzərindəki  Qərb  iqtisadi 
embarqosunu  təsiri  ilə  1980-ci  illərdə  Türkiyə  və  İran  arasındakı  ticarət  əlaqələrin 
həcmi  1,5-2  milyard  dollara  qədər  çıxmış,  ancaq  bu  nisbət  1990-cı  illərin  başında 
sürətlə  düşmüşdür.  Türkiyə-İran  iqtisadi  əlaqələrinin  ikinci  ünsürü  nəqliyyat 
əlaqələridir.  Hər  iki  ölkə  bir-birlərinin  Asiyaya  və  Avropaya  uzanan  tranzit  yolları 
üzərində  yer  almaqdadır  və  iki  ölkə  arasında  nəqliyyat  əlaqələrinin  koordinasiya 
edilməsi  ikitərəfli  əlaqələrdəki  əhəmiyyətli  gündəm  maddələrindən  biri  olmuşdur. 
1980-ci  illərdə  qurulan  Türkiyə-İran  Qarışıq  İqtisadiyyat  Komissiyası  və  Qarışıq 
Nəqliyyat Komissiyası çox zaman  əlaqədar nazirlərin da iştirakı və nizamlı periodik 
fasilələrlə  yığıncaqlarına  davam  etmişdir.  Ticarət  əlaqələri  və  nəqliyyat-nəqliyyat 
məsələləri  üzərində  sıxlaşan  Türkiyə-İran  iqtisadi  əlaqələrinə  1996-cı  ildə  təbii  qaz 
razılaşmasının  imzalanması  ilə  yeni  bir  ölçü  əlavə;  enerji  əməkdaşlıq.  Rifah-Yol 
Hökuməti vaxtında  8 avqust 1996-cı ildə İran ilə imzalanan, Türkiyənin 25 il müddət 
                                                           
65
 KARACASULU, Nilüfer; “Türk Dış Politikasında İran”, Uluslararası IV. Türk Dış Politikası Sempozyum Tebliğleri : 
Yeni Dönemde Türk Dış Politikası, Ed. Osman B. Dinçer ve öte., Ankara, USAK (Uluslararası Stratejik Araştırmalar 
Kurumu), Şubat 2010, ss. 203-219. 

---

60 
 
ilə illik 3 milyard kubmetr təbii qaz almasını və bu rəqəmi 2007 -ci ildə 10 milyard 
kub  metrə  çıxarmasını  nəzərdə  tutan  razılaşma  iki  ölkə  əlaqələrində  olduqca 
əhəmiyyətli  bir  dönüş nöqtəsi olmuşdur. Təbii qaz  sahəsində  iki  ölkə  arasındakı bu 
əməkdaşlığın  yanında  13  iyul  2007-ci  ildə  yeni  bir  razılaşma  imzalanmışdır. 
Nizamnamədə təyin olunan əməkdaşlıq sahələri üç ana proyekti özündə ehtiva edir. 
ə Türkmn təbii qazının Türkiyə üzərindən Avropaya 
daşınması, 
ənubi Pars 
bölgəsindəki təbii qaz sahələrindən üçünü 'tenderi' olaraq Türkiyəyə verməsi 
və TPAO-nun bu sahələrdə investisiya edərək sahələri inkişaf etdirməsi, 
lanlaşdırılan təxminən 20 milyard kub metrlik 
təbii  qazın  -İranıın  payı  verildikdən  sonra-  bir  qismi  Türkiyənin  daxili 
istehlakında  istifadə  üzrə  Ceyhan  limanına  gətirilməsi,  digər  qismi  də  Türkiyə 
Avrupa İttifaqı Təbii qaz xəttindən (NABUCCO) Avropaya daşınması. 
Bu  razılaşmanın  imzalanmasının  ardından  bir  il  içərisində  əlaqədar 
müqavilənin 
imzalanması  planlanmaqla  birlikdə  bir  ildən  çox  davam 
edənmüzakirələrin nəticəsində andlaşma imzalanması nöqtəsinə çata bilməmişdir. 14 
avqust  2008  tarixində  İran  prezidenti  Mahmud  Əhmədinejadın  Türkiyə  ziyarəti 
əsnasında  bu  müqavilənin  imzalanması  gözlənilmiş  ancaq  bu  inkişaf 
reallaşmamışdır.
66
 
Qısacası,  ilk  razılaşma  nəticəsində  imzalanması  gözlənilən  andlaşma 
imzalanmamış  ancaq,  17  noyabr  2008  tarixində  İran  və  Türkiyə  arasında  ikinci 
əhəmiyyətli  razılaşma  imzalanmışdır.  Bu  razılaşmaya  görə  aşağıdakı  xüsuslar 
üzərində fikir birliyi təmin edilməli idi: 
ə daha əvvəlki nizamnamədə sözü keçən Cənubi Parsın 
22,  23  və  24-cü  sahəələrində    təxminən  12  milyard  dollarlıq  bir  sərmayə 
edəcək və buradakı təbii qaz sahələrinin inkişaf etdirilməsində ortaq olacaq, 
                                                           
66
 BİRESSELİOĞLU, Mehmet Efe : “Changing Dynamics in the Turkey-Iran Relationship”, Balkananalysis.com, 
04.11.2010, http://www.balkanalysis.com/turkey/2010/11/04/changing-dynamics-in-the-turkey-iran-relationship/ Erişim 
tarihi: 12.07.2012 

---