“akp hakimiyyəti dövründə Türkiyənin xarici siyasəti”

55 
 
çıxması; İranın zəngin neft və təbii qaz ehtiyatlarına sahib olması; Türkiyədə AKP-
nin iqtidara  gəlməsi və  yeni bir  xarici siyasət  xəttinin inkişaf etdirilməsi;  Türkiyədə 
sürətli bir şəkildə iqtisadiyyatın böyüməsi; Türkiyədə enerjiyə olan ehtiyacın artması 
kimi  ümumi  olaraq  təhlükəsizlik  və  iqtisadiyyat  ilə  əlaqədar  ünsürlər  2002-ci  ildən 
sonrakı  Türkiyə-İran  əlaqələrini  şəkilləndirən  ünsürlər  olaraq  qəbul  edilə  bilər.  11 
sentyabr  hücumları  sonrasında  qlobal  terrorizmə  qarşı  müharibə  başladan  ABŞ 
Əfqanıstandan  sonra  İraqa  hərbi  müdaxilə  etmişdir.  2003-ci  ildə  başlayan  döyüşün 
nəticələri  yalnız  İraqı  deyil  bütün  bölgə  dövlətlərinə  dərindən  təsir  etmişdir.  İraqda 
ortaya  çıxan  etnik  və  dini  əsaslı  qarşıdurmalar,  iqtisadi  çöküntülər,  dövlət 
quruluşunun  ortadan  qalxması  ən  çox  İraqın  sərhəd  qonşusu  olan  Türkiyə  və  İrana 
təsir etdiyi deyilə bilər. Şimali İraqda kürd millətçiliyinin artması nəticəsində bölgədə 
müstəqil  bir  kürd  dövlətinin  qurulması  ehtimalı,  Türkiyənin  1979-cu  il  İslam 
İnqilABı  və  Soyuq  müharibə  sonrasında  ciddi  gərginliklər  yaşadığı  İran  ilə 
yaxınlaşmasını  təmin  edən  bir  ünsür  olmuşdur.  Bilindiyi  üzrə,  Türkiyənin  rəsmi 
siyasəti  İraqın  ərazi  bütövlüyünün  qorunması  və  şimalında  müstəqil  bir  kürd 
dövlətinin qurulmasının qarşısının alınması olmuşdur. Ancaq 2003-cü il İraq Döyüşü 
sonrası  kürdlərin  müstəqillik  səyləri  artmışdır.  Bu  vəziyyət  İran  və  Türkiyənin 
təhlükəsizlik  narahatlığı  duymalarına  yol  açmışdır.  Bu  çərçivədə  iki  ölkə  arasında 
təhlükəsizlik  sahəsində  əməkdaşlıq  təmin  edilmişdir.
61
  2004-cü  ilin  iyul  ayında  İran 
PKK-nı  terror  təşkilatı  olaraq  qəbul  edərkən  Türkiyə  də  İran  əleyhdarı  Xalqın 
Mücahidləri Təşkilatını terror siyahısına almışdır. İran və Türkiyə PKK və PKK-nın 
İranda  fəaliyyət  göstərən  qolu  PJAK  (Free  Life  Party  of  Kurdistan)  terroru  ilə 
mübarizədə əməkdaşlığa girmişdir. 
İranı Türkiyə ilə təhlükəsizlik əməkdaşlığa itələyən səbəblər bunlardır:
62
 
1. ABŞ-ın PKK-nı İrana qarşı istifadə edə narahatlığı, 
2.  İraqa  yerləşmiş  olan  Xalqın  Mücahidləri  Təşkilatının  özünə  qarşı  istifadə 
edilməsi narahatlığı, 
                                                           
61
 ÇETİNSAYA, Gökhan; “Türk-İran İlişkileri”, Türk Dış Politikasının Analizi, Der. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, 
2004, ss. 207-234 
62
 EKİNCİ, Arzu C.; “Türk Dış Politikası Bağlamında Türkiye-İran İlişkilerinin Önemi”, Türk Dış Politikası 
Uluslararası III. Türk Dış Politikası Sempozyumu Tebliğleri, Ed. Sedat Laçiner ve öte., USAK (Uluslararası Stratejik 
Araştırmalar Kurumu), Ankara, Nisan 2009, ss. 231-249. 

---

56 
 
3.  PKK-nın  2004-cü  ilin  martlnda  İran  içində  PJAK  adlı  bir  təşkilat  qurması, 
bu təşkilatın İran əleyinə əməliyyat, 
4. ABŞ ilə yaşanan gərginlik və əlaqələrin gələcəyinin naməlumluğu qarşısında 
Türkiyəni özünə qarşı təşkil edilə fəaliyyətlərdən uzaq tutmaq istəməyi  
Xüsusilə,  İranın  PKK  terroru  mövzusunda  mövqeyindəki  dəyişiklik  iki  ölkə 
arasındakı təhlükəsizlik əməkdaşlığın inkişafına qatqı təmin etdiyi deyilə bilər. Çünki 
PKK  Türkiyənin  ən  böyük  təhlükəsizlik  problemlərindən  biri  mövqeyindədir.  Digər 
tərəfdən İran, nüvə işləri səbəbiylə BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən bir çox dəfə 
embarqo qərarı ilə qarşı-qarşıya  qalmışdır. Bu qərarlar  İranı iqtisadi baxımdan çətin 
vəziyyətdə  qoyur.  Türkiyə  İranın  iqtisadi  embarqolar  mərhələsində  əhəmiyyətli  bir 
ölkə mövqesindədir. Bu çərçivədə İranın Türkiyə ilə yaxınlaşmasının bir digər səbəbi 
də  iqtisadiyyat  olaraq  göstərilə  bilər.  Təhlükəsizliklə  əlaqədar  bir  başqa  mövzu 
Türkiyənin İranın nüvə enerji əldə etmə səyləri qarşısındakı mövqeyidir. 2002-ci ilin 
avqust  ayından  İranın  gizli  olaraq  nüvə  işlər  davam  etdirdiyi  öyrənilincə  İran  ilə 
beynəlxalq  cəmiyyət  arasında  böhran  doğulmuşdur.  İranın  uran  zənginləşdirmə 
fəaliyyəti şəffaf olmaması səbəbiylə təhlükəli görülməkdədir. Beynəlxalq cəmiyyətin 
bu  fəaliyyətləri  dayandırması  istiqamətindəki  tələbləri  İran  tərəfindən  əhəmiyyət 
verilmir.  Bu  istiqamətdə  BMT  Təhlükəsizlik  Şurası  müxtəlif  sanksiya  qərarları 
çıxarır. Türkiyə İrana hərbi müdaxilə edilməsinə qarşı çıxmaqda və iki tərəf arasında 
yaşanan  böhranın  həll  edilməsi  üçün  diplomatik  üsullardan  yararlanılmasını  təklif 
edir.  Hərbi  üsulların  problemi  daha  da  içindən  çıxılmaz  bir  vəziyyətə  sala  bilər.  Bu 
çərçivədə  Türkiyə  hər  hansı  bir  hərbi  müdaxilə  sonrasında  özünü  isti  bir 
qarşıdurmanın  içində  və  ya  yaxınında  tapmağı  istəmir.  Türkiyə  qonşuları  ilə  yaxşı 
əlaqələr  içində  olmağı,  regional  və  qlobal  sülhün  təsisi  və  davam  edilərək  iştirak 
etməyi  ana  hədəfləri  arasında  göstərir.  Bu  istiqamətdə  Türkiyə  sülh  həlldən 
tərəfdarıdır  Bir  başqa  ifadəylə  İranın  nüvə  güc  əldə  etmək  səyləri  qarşısında 
Türkiyənin ifadəsi sülh məqsədlər üçün İranın nüvə güc inkişaf haqqı olduğu, amma 
nüvə  silahlar  əldə  etmək  səyi  içinə  girməməsi  lazım  olduğudur.  İranın  nüvə  ilə 
silahlanmaya  getməsi  ehtimalı  beynəlxalq  ictimaiyyəti  ən  çox  narahat  edən 
məsələlərdən  biridir.  Bu  vəziyyətin  həm  ekoloji  həm  də  hərbi  mənada  dağıdıcı 

---

57 
 
təsirləri  qaçılmazdır.  Türkiyə  İrana  nüvə  işləri  səbəbiylə  tətbiq  olunan  embarqonu 
tənqid  etməkdədir.  ABŞ,  İngiltərə,  Fransa,  Rusiya  və  Çin  kimi  BMT  Təhlükəsizlik 
Şurasının 5 daimi üzvü ilə Almaniya (P5 + 1)'nın İrana qarşı yeni bir embarqo qərarı 
almalarına mane olmaq üçün 17 may 2010-cu il tarixində Türkiyə, Braziliya və İran 
arasında  uranın  mübadilə  edilməsinə  dair  bir  razılaşma  imzalanmışdır.  Ancaq 
anlaşmanın  sonra  ABŞ  xarici  işlər  naziri  Hillari  Klinton,  edilən  anlaşmaya 
baxmayaraq P5 + 1 ölkələrinin İrana sanksiya mövzusunda uzlaştıqlarını bildirmişdir. 
Bu  səbəblə  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  iki  müvəqqəti  üzvü  olan  Türkiyə  və 
Braziliya  tərəfindən  atılan  bu  əhəmiyyətli  addım  etibarlılığını  itirmişdir.  Bununla 
birlikdə Türkiyənin böhran həll məqsədli bu cəhdi vasitəçilik və  ya asanlaşdırılacaq 
rollarına nə qədər əhəmiyyət verdiyinin bir göstəricisi olaraq qəbul edilə bilər.
63
 
Digər  tərəfdən,  9  iyun  2010-cu  il  tarixində  BMT  Təhlükəsizlik  Şurası 
toplanmış,  Türkiyə  və  Braziliyanın  mənfi  və  Livanın  bitərəf  səsinə  qarşı  12  müsbət 
səslə  İrana  yeni  və  daha  əhatəli  sanksiyaların  tətbiq  olunmasını  nəzərdə  tutan  1929 
saylı  qərar  qəbul  edilmişdir.  Bu  çərçivədə  Türkiyə,  embarqo  qərarını  rədd  etməyin 
bunun bir həll olmadığını bir dəfə daha dilə gətirmişdir.
64
 
Türkiyənin  İran  nüvə  proqramı  qarşısındakı  mövqeyinin  bir  digər  səbəbi  də 
ticarət  əlaqələrdir.  Türkiyənin  təbii  qaz  ehtiyacının  yarıdan  çoxunu  Rus  Qazprom 
firması təmin etməkdədir. Türkiyə Rusiyaya olan asılılığını azaldılması və alternativ 
qaynaq  tapmaq  səyindədir.  Bu  məzmunda  İran  əhəmiyyətli  bir  qaynaqdır.  Çünki 
dünyadakı neft ehtiyatlarının 10%  -i  və  təbii qaz  ehtiyatlarının  16%  -i  İranla təmin 
olunur.  İran  dünyada  sübut    edir  ki,  neft  və  təbii  qaz  ehtiyatlarını  əlindən  tutan  üç 
böyük ölkədən biridir. Səudiyyə Ərəbistanı və Kanadanın ardından üçüncü sırada yer 
almaqdadır. İran, Rusiyadan sonra dünyanın ikinci böyük təbii qaz ehtiyatını  əlində 
saxlamaqdadır. Bu çərçivədə İran Türkiyənin təbii qaz ehtiyacında əhəmiyyətli paya 
malikdir. Bu  çərçivədə  İran  ilə  əlaqələrin  pozulması  Türkiyənin  zərərinə olacaq. Bu 
istiqamətdə  Türkiyənin,  İrana  sülh  məqsədli  nüvə  işlərinə  dəstək  verərək  bu  ölkəni 
                                                           
63
 ÖZPEK, Burak Bilgehan; “En Uzun On Yıl: 11 Eylül Sonrası Ortadoğu”, Ortadoğu Etütleri, Cilt 3, No 2, Ocak 2012, 
ss. 183- 215 
64
 GÖZEN, Ramazan; “Türkiye ve Körfez Savaşı: Kriz Ortamında Dış Politika”, Türk Dış Politikasının Analizi, Der. 
Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, 2004, ss. 271-328 

---