Aleksandr düma q a f q a z “Qafqaz” Bakı 2010
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
492 ŞƏRHLƏR 1
Pont Evksin – Qara dənizin qədim adı. Qədim yunan dilində “qo naq pərvər, qonaqsevər dəniz” mənasında işlənib. 2 Vergili – Publi Vergili Maron (e.ə. 70-19) – Qədim Roma ədəbiy yatının ən görkəmli nümayəndəsi. 3
Hellespont – Müasir Dardanel boğazı. 4
Yəcuclar və Məcuclar – Qısaboylu qorxunc tayfalar. Qurani-Kə rimdə adı çəkilən bu tayfalar, Mahmud Kaşqarinin “Divani lüğət it-Türk” abidəsində yer alır. Kitabda verilən xəritəyə əsasən “Çin səddi”ndən şimalda yaşamışlar. 5
Düma səhvə yol verib. Dünya tədqiqatçılarının göstərdiyi kimi, Qafqaz Albaniyası İranla Qafqazın xristianlar yaşayan ərazisi arasında – müasir Azərbaycan ərazisində yerləşirdi (Bax: Bardo Kidaqo. “Nostrada mus” (ingiliscə), London, 1994, s.32; Con Houq. “Nos- tradamusun kül liyyatı” (ingiliscə). Britaniya, 2001, s. 399) 6 Burada da səhvə yol verilib. Söhbət Gəncə qapılarından gedir. Gür cü çarı I Demetri 1139-cu ildə Gəncədə baş verən güclü zəlzələdən is tifadə edərək namərdcəsinə şəhərə hücum etmiş, çoxlu hərbi qənimət, o cümlədən də, Gəncə qapılarını aparmışdı. Bu qapılar 1063-cü ildə İbra him ibn Osman tərəfindən Dərbənddə düzəldilmişdi. Gəncə qapılarını ol duğu kimi təsvir edən Düma yazır: “Qapının o biri tayını türklər qənimət kimi aparmışdılar (yazıçıya düz məlumat verməyiblər. Qapının 2-ci tayı nı monastırın təmiri zamanı dam örtüyü kimi istifadə ediblər – red.). Mən qapının üstündə ərəb əlifbası ilə yazılmış yazıları gördüm, ancaq bizim aramızda bu dildən və əlifbadan başı çıxan yox idi”. 7 Moyne-Jan Pyer (1819-1876) – tanınmış fransız rəssamı və me ma rı. Aleksandr Dümanın dostu. Yazıçı Moyneni Rusiya və Qafqazın mən zərələrini çəkmək üçün özü ilə gətirmişdi. Rəssamın soyadı fransızca “Moynet” yazılır. “Qafqaz” əsərinin ən yaxşı tədqiqatçısı Mixail Bu ya nov “Moynet” sözünün rus dilində 4 cür yazılışına və tələffüzünə tə sa düf edildiyini göstərir: Moine, Mone, Muane və Moyne. Tədqiqatçı xüsu si vurğulayır ki, əsərin 1861-ci il rusca Tiflis çapında rəssamın soyadı Moy ne kimi verilmişdir (Bax: A.Düma. Qafqaz (rusca). Tiflis, 1988, s. 7). Odur ki, biz də rəssamın soyadını Moyne kimi verməyi məqsədəuy ğun hesab etdik. 8
İndi Hacı Muradın qəbri Qax rayonu ərazisində, Tanqıt kəndi ya xın lığında, yolun kənarındakı meşədədir. Sovet dövründə Şəki-Balakən şose yolunun 26-cı km.-də Hacı Mu ra dın qəbrinin bu- rada olduğunu göstərən lövhə vardı. Hacı Muradın ilk baş daşısı Azərbaycan Tarix Muzeyindədir. Başdaşında ərəb əlifbası ilə ya zılıb: “Bu qəbir inam uğrunda şəhid olmuş xunzaxlı avar Hacı Mura dın dır”. Bəzi məlumatlara görə, Hacı Muradın nəvəsi 1914-cü ildə Azər bay cana gələrək, babasının qəbrinin yerini müəyyənləşdirmiş və həmin baş- daşını qoydurmuşdur. Başqa bir məlumata görə, həmin başdaşını 1864-cü ildə Hacı Muradın oğlu Qulu qoydurmuşdur. 9
Qız qalası – Müdafiə məqsədi ilə XII əsrdə tikilən bu qala orta əsr ta rixi abidələri – Qız qalaları içərisində ən möhtəşəmidir. Azərbaycanda Bakıdan əlavə, Şamaxı, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qazax rayonlarında, Nax çıvan və Qarabağda Qız qalaları vardır. Qız qalası “fəth edilməz”, “sar sılmaz” və s. mənalarını ifadə edir. Bakıdakı “Qız qalası” ilə bağlı ya ran mış əfsanədə isə Qız qalası “bakirəlik” və “alınmazlıq” rəmzi kimi sə ciy- yələnir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, atanın öz qızına aşiq ol ma sı məsələsi dəqiq açıqlanmadığından, əcnəbilər, o cümlədən də, A.Dü ma məsələnin məğzini, məntiqi
493 nəticəni başa düşməyib. Rəvayətə görə, xan aşiq olduğu qızın öz qızı olduğunu bilmirdi. O, qızın anasının ha milə olduğunu bil məmiş və onu boşayaraq saraydan kənarlaşdırmışdı. Ancaq qız həqiqəti bildiyindən, qala hazır olandan sonra özünü qalanın başından ataraq intihar etməsi də elə bununla əlaqədar idi. 10
Xasay xan Usmiyev. Əsərdə Xasay xan Xəzər xan kimi veril miş dir. Ola bilsin ki, yazıçı bunu bilərəkdən etmişdir. “Qafqaz səfəri”ndə A.Dü ma Xəzər dənizinə neçə-neçə səhifə həsr etmiş, ona məftun luğun dan əsər boyu söz açmışdır. O, Xasay xana da dərin hörmət bəsləmiş, onun savadına, ziyalılığına, ləyaqətinə, ağlına heyran olmuşdu. A.Dümanın Xasay xanı milliyyətcə azərbaycanlı kimi göstərməsi m araq doğurur. Bəzi tədqiqatçılar onun ləzgi, avar və ya osetin olduğunu ya zırlar. Başqaları isə onun milliyyətcə qumuq olduğunu qeyd edirlər. Bu fikir həqiqətə daha uyğun gəlir. Məlumdur ki, Xasavyurd, Buynaksk və s. yerlərdə indinin özündə belə türkdilli xalq olan qumuqlar yaşayırlar. Xa say xan da burada anadan olmuşdur. M.Rəfiliyə və B.Məmmədova gö rə, Xasay xan qaraqaytaqdır. H.Zeynallı onun Tarku (Darki) aulundan, Ba ba yev isə onun Dağıstanın Yaxsay kəndindən olduğunu qeyd edir. İki gün dalbadal Bakıda və bir dəfə Tiflisdə Qafqaz canişininin iqamət ga hın da yeni il şənliyi zamanı Xasay xanla görüşən A.Düma isə Xasay xanın mil li yyətcə tatar (azərbaycanlı – Q.P.) olduğunu və Andrey kəndində do ğulduğunu göstərir. Düma indi də “Andrey” adlanan aula ilk gəlişini təs- vir edərkən yazır: “Bu, bizim qədəm basdığımız ilk xalis azərbaycanlı kəndi idi. Kənd nədənsə Andrey adlı bir avropalının adını daşıyır. Sonra lar Bakıda tanış olduğum milliyyətcə tatar (azərbaycanlı – Q.P.) olan Xa say xan da bu kənddəndir”. 11
A.Düma öz ağasının işgəncələrindən qaçaraq meşəyə sığınan qul Androklun orada bir şiri xilas etməsindən və bunun nəticəsində də şirlə qu lun dostlaşmasından bəhs edən əhvalata işarə edir. 12
Hirkaniya ölkəsi – Azərbaycanın və İranın Xəzər dənizi sahillə rin də yerləşən əraziləri. Ptolemey, Strabon və başqalarının əsərlərində Xəzər dənizi “Hirkan dənizi” kimi keçib. Maraqlıdır ki, Talış meşələri vax tilə Hirkan meşələri kimi tanınıb. Latın və yunan dillərində Hirkanya – Azərbaycan və fars dillərində Gürgan kimi tanınan ərazilər elə indi də beləcə adlanır. Zirə və Şüvəlan yaxınlığındakı ərazilər bura daxildir. Gür gan qəsəbəsi, “Gürgan yolu”, “Gürkan bağları” çox mətləblərdən söz açır. 13 1582-ci ildən bir çox xalqlar, o cümlədən, fransızlar Roma papası XIII Qriqorinin islahatı ilə həyata keçirilən təqvimə keçsələr də, ruslar 1918-ci il fevralın 14-ə qədər hələ yeni eradan əvvəl 45-ci ildə Yuli Seza rın yaratdığı təqvimlə işləmişlər. Rus və fransız təqvimləri arasında fərq buna görədir. Noyabrın 11-i yeni təqvimlə noyabrın 23-nə düşür.
14
Şuanet barədə deyilənlər həqiqətdən uzaqdır. Şamilin Şuanet ad landırdığı kiçik arvadının adı Anna, soyadı Uluxanova olub. O, Moz dok ya xınlığında ləzgilərə əsir düşübmüş. Şeyx Şamilin müasiri, Tiflisdə çı xan “Zakavkazskiy vestnik” qəzeti nin baş redaktoru, 1861-ci ildə Tiflisdə çap olunan “Qafqaz” əsəri nin redak toru və şərhlərini ya- zan, milliyyətcə gür cü olan N.Q.Berzenov (1831-1874) bu tarixi həqiqət barədə məlu- mat ve rir (Bax: A.Düma. Qafqaz (rusca). Tiflis, 1988, s. 134). 15 Udinlər və udin dili. Udin dili İber-Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi qrupuna daxil olan yazısız dillərdəndir. Bu qrupa ləzgi, tabasaran, buduq, qrız, xınalıq, aqul, saxur, rutul və udin dilləri aiddir. Sayı 6 minə yaxın olan udinlər indi əsasən Oğuzda və Qəbələ rayonunun Nic və Mirzəbəyli kəndlərində yaşayırlar. (Bax: Məhəbbət Paşayeva “Azər- baycanlıların ailə mərasimlərində etnik ənənələr” Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 2008.). 494 MÜNDƏRICAT Əlamətdar hadisə .........................................................................................................3 Qafqaz haqqında ümumi məlumat .............................................................................8 I fəsil. Q ızlar
................................................................................................................31 II fəsil. Qızlar şəhərinin bələdiyyə rəisinin evində ziyafət............................................38 III fəsil. Qavriloviçlər ..................................................................................................45 IV fəsil. Rus zabitləri Qafqazda ....................................................................................53 V fəsil. Abreklər ...........................................................................................................61 VI fəsil. Xain ................................................................................................................69 VII fəsil. Ruslar və dağlılar .........................................................................................78 VIII fəsil. Azərbaycanlı qulaqları və canavar quyruqları ............................................89 IX fəsil. Başkəsənlər .....................................................................................................95 X fəsil. Sirr .................................................................................................................102 XI fəsil. Knyaz Əli ......................................................................................................109 XII fəsil. Tatarlar və Monqollar ..................................................................................115 XIII fəsil. Nijni Novqorod süvariləri ..........................................................................119 XIV fəsil. Qum dağı ....................................................................................................125 XV fəsil. Şamxal Tarkovskinin aulu ...........................................................................133 XVI fəsil. Ləzgilər ......................................................................................................140 XVII fəsil. Kərəney ....................................................................................................146 XVIII fəsil. Dərbənd ..................................................................................................153 XIX fəsil. Olqa Nestersova .........................................................................................160 XX fəsil. Qafqazın nəhəng qala divarları ...................................................................167 XXI fəsil. Şah Abbas karvansarası .............................................................................175 XXII fəsil. Bakı .........................................................................................................183 XXIII fəsil. Şəhər, bazarlar, məscid, su və od ............................................................192 XXIV fəsil. Pələnglər, bəbirlər, çaqqallar, ilanlar, böyələr, əqrəblər, ağcaqanadlar, çəyirtkələr ...............................................................201 XXV fəsil. Şah Hüseyn ..............................................................................................208 XXVI fəsil. Əlvida, Xəzər dənizi!................................................................................210 XXVII fəsil. Şamaxı ...................................................................................................218 XXVIII fəsil. Şamil, arvadları və uşaqları ..................................................................227 XXIX fəsil. Şamaxıdan Nuxaya gedən yol .................................................................234 XXX fəsil. Dövlət evi ..................................................................................................239 XXXI fəsil.Knyaz Tarxanov .......................................................................................247 XXXII fəsil. Nuxa: küçələr, bazar, zərgərlər, sərraclar, ipəkçilik, Xan sarayı ...........256 XXXIII fəsil Udinlər, qoç döyüşü, azərbaycanlıların rəqs və güləşi, Badridzenin məktubu ..................................................................................................264 XXXIV fəsil. Vidalaşma .............................................................................................271 XXXV fəsil. Çariça Tamaranın qəsri ..........................................................................278 XXXVI fəsil. Tiflis: dar ağacından asılanlar barədə ...................................................287 XXXVII fəsil. Tiflis: hələ asılmayanlar barədə ..........................................................291 XXXVIII fəsil. Teatr, bazarlar, yetim qız ...................................................................297 495 XXXIX fəsil. Məktub .................................................................................................302 XL fəsil. İqtibaslar ......................................................................................................312 XLI fəsil. İran hamamları ..........................................................................................313 XLII fəsil. Knyaginya Çavçavadze ............................................................................319 XLIII fəsil. Əsir qadınlar ............................................................................................327 XLIV fəsil. Knyaz İliko Orbeliani ..............................................................................334 XLV fəsil. Cəmaləddin ...............................................................................................341 XLVI fəsil. Tiflis .........................................................................................................350 XLVII fəsil. Gürcüstan və gürcülər ............................................................................360 XLVIII fəsil. Tiflisdən Vladiqafqaza gedən yol .........................................................367 XLIX fəsil. Yeni ilin qarşılanması. Xaçı suya salma mərasimi ...................................384 L fəsil. Araba, tarantas və kirşə ...................................................................................392 LI fəsil. Ördəklər çayı rahat üzüb keçdilər ..................................................................399 LII fəsil. Timofey kimyəvi kibritdən istifadə üçün yeni üsul tapır .............................405 LIII fəsil. Surami ........................................................................................................411 LIV fəsil. Molit ...........................................................................................................419 LV fəsil. Kutaisi, Kutays, Kotis, Ea ............................................................................426 LVI fəsil. Kutaisidən Marana gedən yol .....................................................................434 LVII fəsil. Xacələr ......................................................................................................440 LVIII fəsil. Marandan Şeinskayaya gedən yol ...........................................................448 LIX fəsil. Faz çayının mənsəbi ...................................................................................455 LX fəsil. II Aleksandrın fərmanı ilə dəniz limanı və şəhər statusu almış Poti ..................461 LXI fəsil. Yakovun mehmanxanası .............................................................................466 LXII fəsil. Poti əyləncələri .........................................................................................471 LXIII fəsil. Ovda ........................................................................................................478 LXIV fəsil. Qul bazarı ................................................................................................486 Şərhlər ......................... ...........................................................................................492 Document Outline
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|