Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qeyd edək ki, alman qəzeti gülünc görünən bu sifarişi elə dırnaq içərisində səhifəsinə yerləşdirmişdir. Bu məqalə həmin müdhiş dövrün -1937-ci ilin ab-havasmı və xalq ədəbiyyatına münasibəti təsəvvür etmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Lakin qəzetin məqaləsi ilə yanaşı H.Münşinin şərhləri bu rada əks olunur və Azərbaycanın bütün maddi, mənəvi sərvətləri talan edildiyindən onun qəzəbi aşıb-daşır: “Bu komissiya isə durub-durub, ilk öncə, - taleyin işinə bax, - doğru Azərbaycana getmişdir. Həm də elə bir Azərbaycana ki, Moskvadakı kültür qoruyucuları burada türk və İran hakimiyyəti dövründən qalmış olan dəyərli memarlıq abidə və əsərləri tam bir xarabazara çevirmişdirlər” (138, s. 21). Bütün sovet ölkələrində, xüsusən Azərbaycanda insanların, tarixi abidələrin, milli sərvətin repressiyaya uğradığı, dəhşətli 1937-ci ildə qəddar Stalini tərənnüm edən xalq ədəbiyyatının toplanması məqsədilə ekspedisiya təşkil olunması, təbii olaraq, mühacirətdə əks-səda doğururdu, kəskin etirazlarla qarşılanırdı. Alman qəzeti də bu qəribə ekspedisiyanın nəyi topladığını, hansı “xalq ədəbiyyatf’ndan bəhs etdiyini araşdırmağa çalışır və çox maraqlı, maraqlı olduğu qədər düşündürücü şərhlər verir: “Yəni bu heyət bilmək istəyir ki, əcəba milli bir həssaslıqla Moskvanın qanlı rejiminə qarşı dərin bir intiqam hissi bəsləyən Azərbaycan türkü bu zalım rejimdən başqa və daha gözəl bir şeyi də tərənnüm edirmi?” (138, s. 21). Qəzetin özü verdiyi bu ritorik suala elə özünün cavabı da xalq ədəbiyyatına sovet münasibətinin nə qədər gülünclüyünü göstərməkdədir: “Bizcə, Moskvanın kültür komissarları, xüsu sən Azərbaycanda “yeni Əsas Konstitusiyanın” “hürriyyət” və “müqəddəratım təyin etmə haqqı” kimi maddələrinə dair çox gö zəl şərqilər eşidə bilərlər. Lakin bu şərqilərin nəşəli nəqəratı isə daim bu tərzdə tərənnüm olunacaqdır: “Kağız üzərində, kağız üzərində, Nə gözəldir bu, tirallala...” 14 Göründüyü kimi, xalq ədəbiyyatına olan bu qeyri-peşəkar münasibət alman mətbuatı tərəfindən də acı gülüşlə şərh edilmiş dir. H.Münşi şeirin almanca mətnini də çıxarışda: “Eynilə: A uf dem Papier, auf dem Papier, Wie wundaschön, tirallala..., - şəklindədir” (138, s.21), oxucusuna çatdırmışdır ki, bu da onun qəzetdəki məqalənin xülasəsini, dəyişiklik etmədən, olduğu kimi verdiyini göstənnəkdədir. Qəzet bununla kifayətlənməmiş, isteh za ilə: “Əcəba, belə bir xalq ədəbiyyatı Moskva arxivlərinə yara- şacaqmı?” - sualını ünvanlamışdır. Hilal Münşi bu məqalənin həm öz dövrü, həm də gələcək nəsillər üçün böyük əhəmiyyətini nəzərə alırdı, eyni zamanda qəzetin istehzasını dərk edərək, əsarətdəki vətəninin insanlarını mücadiləyə qalxmağa ruhlandırmaq niyyətilə həqiqətin açıqlan masına çalışırdı: “Qəzet, ... mükəmməl bir xalq ədəbiyyatı yarada bilənlərin isə Şimal dənizi kanalı ilə Ural dağlarında çalışdırılan yüz minlərcə kölələr arasında buluna bildiyini qeyd etdikdən sonra, Azərbaycana göndərilən komissiyaya təklif verərək sözünü belə bitirir: “Bax, bax, Kremldəki babacıq (eynilə batyuşka) xalq tərəfindən oxşanmaq və tərənnüm olunmağa susamışdır. Stalini içinə alan şeirlərin və şərqilərin yoxluğuna şübhə etmirik. Fəqət buna da şübhə etmirik ki, belə bir şərqinin söyləndiyi bir cəmiyyətdə mütləq QPU (həmin dövrdə Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi belə adlanırdı - A.H.) inkivizitoru (cəlladı) xalq nəğmələri komissarıyam deyə özünü təqdim edəcəkdir. Və xüsu sən şərqi Stalini istədiyi şərqi şəklində çıxa bilməzsə!. ...” (138, s. 21 ).
məqalənin nəşri çox düşündürücü mahiyyətdədir. Sərhədlərinin xarici dövlətlərin üzünə sıx qapanmasına baxmayaraq, SSRİ-də 15
baş verən bütün olaylar dünyada böyük bir üzüntü, təəccüb və bəzən isə, yuxanda göründüyü kimi, istehza ilə qarşılanırdı. Sovet sistemində, senzura basqısı altında bütün dönəmlər də, hətta Stalin rejiminin iflas etdiyi, nisbətən “yumşalma”, “dur ğunluq” kimi səciyyələnən illərdə belə ziyalıların həqiqəti yaz mağının, doğru olam təbliğ etməyinin qarşısı cidd-cəhdlə alınırdı. Əhməd Cəfəroğlunun “Seçilmiş əsərləri”nə yazdığı “Filoloji irsi mizin daha bir abidəsi” adlı “Ön söz”də professor Kamal Abdulla bir faktı xatırlayır: “ 1975-ci ildə müdafiə etdiyim namizədlik dissertasiyasında “Kitabi-Dədə Qorqud”un tədqiqatçılan sırasın da türkiyəli professor Əhməd Cəfəroğlunun adını çəkmiş və möv zu ilə bağlı araşdırmalarından birindən sitat gətirmişdim. Bir müddət sonra o vaxtlar daha çox VAK adı ilə tanınan SSRİ ALİ Attestasiya Komissiyasından məni çağıraraq bu alimə istinadın yolverilməz, hətta “siyasi səhv” olduğunu bildirdilər və həmin si tatı əsərdən çıxarmağımı tələb etdilər. Səbəbi ilə maraqlananda Cəfəroğlunun adının “antisovet təbliğatı ilə məşğul olan siyasi mühacirlər” sırasına daxil olunduğunu diqqətimə çatdırdılar” (25, s.3). Sovet sosialist sisteminin xalqlara qarşı müstəmləkəçi münasibətini ilk günlərdən dərk edən, dərindən anlayan, siyasi səbəblər üzündən vətənindən didərgin düşərək ömrünü qürbət ellərdə sürməyə məhkum olunmuş Azərbaycan ziyalıları - Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940), Əhməd boy Ağaoğlu (1869-1939), Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955), Ceyhun Hacıbəyli (1891-1962), Mirzə Bala Məmmədzadə (1898-1959), Əhməd Cəfəroğlu (1899-1975), Məmməd Sadıq Aran (Sənan) (1895- 1971), Nağı Şeyxzamanlı( 1883-1967), Əbdülvahab Yurdsevər (1898-1976), Hüseyn Baykara (1904-1984), Əli Volkan (1897- 1981) və başqaları xalqının zəngin yaradıcılıq nümunələrindən həm öz böyük amallarının təbliği məqsədilə istifadə etmiş, həm də el ədəbiyyatının qorunması, gələcək nəsillərə təhrif olunma dan, düzgün çatdırılması, eyni zamanda dünyada tanınması üçün onların toplanması, nəşri ilə bağlı böyük işlər görmüşlər. Mü 16 hacirətdə vətən həsrəti ilə məşəqqətlərə məruz qalsalar da, sovet senzurasından uzaqlarda, kommunizm basqısı olmadan təhlü kəsiz bir şəraitdə aparılan bu tədqiqatlar öz obyektivliyi ilə diq qəti cəlb etməkdədir. İlk növbədə mühacirət mətbuatı sovet Azərbaycanında baş verən ədəbi hadisələrə ciddi şəkildə münasibət bildirməyə baş ladı. Keçən əsrin iyirminci illərindən “Yeni Qafqazya” (1923, İstanbul), “Azəri türk” (1928, İstanbul), “Odlu yurd” (1929, İstanbul), “Bildiriş” (1930, İstanbul), “Azərbaycan yurd bilgisi” (1932, İstanbul), “İstiqlal” (1934, Berlin), “Qurtuluş” (1934, Berlin), daha sonralar isə “Ana dili”, “Bayquş”, “Azər”, “Savalan”, “Yol” (Almaniya), “Səhənd”, “Duma”, “Tribun”, “Araz” (İsveç), “Odlar ölkəsi”, “Aydınlıq” (Böyük Britaniya), “Xudafərin” (Polşa), “Dədə Qorqud” (İspaniya) və başqaları xalqımızın milli mənəvi sərvətlərinin təbliği ilə bağlı mühüm iş lər görmüşlər. Məlumdur ki, 28 aprel 1920-ci il tarixindən, yəni Azərbay can Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra siyasi fəaliyyətləri üzündən dünyanın müxtəlif ölkələrinə üz tutmağa məcbur qalan mühacirlərin ən çox məskunlaşdığı məkan, təbii ki, qardaş Tür kiyə oldu. 1922-ci ildə əvvəl Avropaya, sonra isə Türkiyəyə gələn M.Ə.Rəsulzadə 1923-cü il 23 sentyabrda “Yeni Qafqazya” adlı dərgi nəşr etdirməyə başladı, beləliklə, mühacirət mətbuatının əsası qoyuldu və onun məramı, məqsədi belə bildirilirdi: “Yeni Qafqaziya” bilxassə rus imperator!uğuna qarşı miicadilə edir. O, çarizmi olduğu qədər bolşevizmi do türk dünyası üçün ziyanlı və Qafqaza düşmən görür” (133, s. 172). Mühacirətdə mətbuatın nəşri çox böyük bir hadisə idi və Azərbaycan ziyalıları artıq vətəndən uzaqlarda da onun hürriyyət davasım, istiqlal mübarizəsinin davamı üçün bir vasitə əldə etmişdilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, “Yeni Qafqaziya” yalnız azərbaycanlıların deyil, bütün rus əsiri türklərin xaricdə çıxar dıqları ilk məcmuə idi. Daxildə və xaricdə böyük və dərin təsirlər yapan və Sovet hökumətinin rəsməıı pıotestoya icbar edən” (133, 17
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|