Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
noqrafi tədqiqi mövzusundan başqa bir şey olmamışdır. Halbuki Azərbaycan bu ibtidai dövrəsini artıq üzərindən atmış və qapısını da elmi kapitülasionlara qapamışdır” (90, s. 3). İyirminci əsrin 30-cu illəri vətənimiz üçün repressiyanın tüğyan etdiyi bir dövr kimi tarixə yazılmışdır. Azərbaycanda so vet hakimiyyətinin repressiyalarının ən qaynar vaxtında, 1937-ci ilə aparan bir dövrdə zəngin və çox qədim ənənələrə malik xal qımızın milli mənafeyə söykənən belə bir dərgiyə çox ehtiyacı vardı. Bu dərgi Azərbaycanın mədəni irsini ümumtürk konteksti daxilində dəyərləndirmiş, “müştərək türk harsının hala aydınlaş mamış olan nöqtələrinə” (Ə.Cəfəroğlu) xüsusi diqqət yetirmiş, onun səhifələrində folklorla bağlı araşdırmalara geniş yer ayı rılmışdır, daha doğrusu, burada 20-yə qədər xalq ədəbiyyatı ilə bağlı məqalə dərc olunmuşdur, onların bəziləri həcmi böyük olduğu üçün bir neçə sayda verilmişdir. Bundan əlavə, dilçilik, etnoqrafiya, tarixlə bağlı məqalələrdə də folklordan söhbət açıl mışdır.
Xalqı azadlığa, hürriyyətə səsləyən, rus müstəmləkəçiliyinə qarşı yönələn əsərlərin diqqətdən kənarda qalmasına, toplanıb nəşr edilməməsinə, tədqiqatına imkan verilməməsinə təəssüf edən Əhməd Cəfəroğlu “Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi izləri” adlı irihəcmli məqaləsində yazır: “Milli Azərbaycan ədə biyyatında, adəta başlı-başına, müstəqil bir cərəyan təşkil edən istiqlal mücadiləsi ədəbiyyatı, təəssüf ki, uzun bir zaman qeyri- müntəşir qaldığından (çap olunmadığından), kiçik bir tədqiqə belə məzhər olmamışdır. Rus istilası ilə bərabər doğan bu ədəbiy yat rus məmurlarının hədsiz təzyiqedici davranışları üzündən əv vəlləri yalnız şifahi ədəbiyyat mahiyyətində özünü mühafizə edə bilmiş və dolayısı ilə bütün bəkarətini tutamamışdır” (93, s.6). Göründüyü kimi, müəllif bütün cidd-cəhdlərə rəğmən, aparılan sovet təbliğatına, onun müxtəlif üsullarla insanları sus mağa məcbur etdirməsinə baxmayaraq, çar dönəmlərindəki kimi, yenə də xalqın azadlıq sevgisinin, istiqlal arzusunun əbədi yaşa 22 dığını, bunun sübutunun isə məhz yaratdığı əsərlər olduğunu və onların senzura təzyiqləri ucbatından çox vaxt şifahi şəkildə yaşadığını diqqətə çatdırmışdır. Müəllif, eyni zamanda, məqalə sinin yazılma səbəblərindən danışarkən, rus müstəmləkəçiliyi əleyhinə çoxlu materiallar əldə etdiyini və əsas məqsədinin onları dəyərləndirmək olduğunun qeyd etmişdir. “Azərbaycan yurd bilgisi” dəıgisinin xalqımızın milli mə nəvi sərvətlərinin təbliği və yayılması sahəsində xidmətləri çox böyükdür. Obyektiv münasibət göstərdiyi üçün bəzi həqiqətləri aşkara çıxarmıq məqsədilə bu gün də həmin dərgiyə müraciət edilməkdədir. Onun böyük əhəmiyyətini sübut etmək üçün yeganə bir fakta nəzər salmaq, fikrimizcə, kifayətdir. Belə ki, “Azərbaycan yurd bilgisi” 1984-ci ildə, redaktorunun ölümündən doqquz il keçəndən sonra faksmile halında üç cilddə yenidən nəşr edilmişdi. 2009-cu ildə Türk Dil Qurumu tərəfindən bu dərgi Əhməd Cəfəroğlunun anadan olmasının 110 illik yubileyinə töhfə kimi vaxtı ilə onun tələbəsi olmuş Osman Fikri Sərtqayanın tərtibatında təxminən 1460 səhifəlik bir kitab (87) şəklində yenidən işıq üzü görmüşdür. Həmin kitaba “Təqdimat” (“Sunuş”) yazan Türk Dil Qurumu başqanı professor Şükrü Haluk Akalın dərginin öz aktuallığını hələ də qoruduğuna diqqəti yönəldərək, Ə.Cəfəroğlunun türkdilli xalqlar qarşısındakı xidmətlərini yüksək dəyərləndirmişdir: “Tarixi ədəbi məhsullarının böyük bir bölümü ortaq olan, söz varlığı, deyimləri ata sözləri eyni kökdən bəs lənən, eyni türküləri, eyni mahnıları, eyni şərqiləri söyləyən, qısacası, ortaq kültürə və ortaq köklərə dayanan Türkiyə türkləri ilə Azərbaycan türklərini bir-birinə tanıtmağı amaclayan bir dərgiydi “Azərbaycan yurd bilgisi” (87, s.1-11). Lakin, təəssüflər olsun ki, hələ də Azərbaycanda bu dərgi (oradakı bəzi məqalələrdən başqa) öz nəşrini gözləməkdədir. Ohınəd Cəfəroğlu 1961-ci ildə “Mücahid” dərgisində nəşr etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında spekulyasionçuluq” adlı məqaləsində mənəvi sərvətlərimizə sovet dövrünün tələbləri ilə yanaşan tənqidçilərə tarix boyu rusların türklərdən çox şey öyrən 23
diklərini sübuta yetirməklə onları həqiqətləri təhrif etməkdən çəkindirmək istəmişdir. Belə ki, İranda səfir vəzifəsində çalışdığı müddətdə məşhur rus şairi A.S.Qriboyedovun (1795-1829) Azər baycan folklorundan bəhrələnməsi faktına diqqət yetirən alim: “...azəri kültürü və xəlqiyyatı ilə ilgilənən şair bir zat olmuş və susamış olduğu hürriyyət idealını azəri türkünün folklorunda, tarixində bulmağa çabalamışdır” (106, s.10), - yazaraq, ədəbiy yatımızı öz milli mənsubiyyətindən uzaqlaşdırmaq meyllərini qətiyyətlə rədd etmişdir: “Əsərində rus qoxusunu bulmaq, onunla şəxsi durumunu saxlamaq, xəyali nemətlər bəkləmək, əlbəttə, müalicəsi əlimizdə olmayan yoluxucu xəstəliklərdəndir... Ancaq işi cığırından çıxaranlar... bunu da bilməlidir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatı, yalnız Azərbaycan için də işıq saçan bir milli varlıq deyildir, o eyni zamanda, bütün türk dünyasının aynasında əksini tapan müştərək bir fikir məhsuludur” (106, s.l 1). Beləliklə, Əhməd Cəfəroğlu Azərbaycan türkünün öz etnik kimliyindən heç vaxt ayrıla bilməyəcəyini, yaranan əsərlərdə hər zaman öz ənənələri ilə bağlı qalacağını, müstəmləkəçinin zorla mənəviyyatı dəyişdirmək arzusunun baş tutmayacağını qəzəblə bildirmişdir. Professor Əhməd Cəfəroğlunun “Sovetlər Birliyi türkoloji araşdırmalarındakı rus kültür üstünlüyü davası” (107) məqaləsi ideoloji təzyiqlərə qarşı
mühacirət elmi-nəzəri fikrinin münasibətini aydınlaşdırmaq baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu məqaləsində müəllif türk folklor örnəklərinə qarşı aparılan qeyri-obyektiv münasibətlı bağlı kəskin mövqeyini bildirməklə yanaşı, rus ədəbiyyatının qədim nümunəsi “İqor polku dastanf’nın (“Слово о полке Игоре”) tədqiqində yol verilən nöqsanlara diqqət yetirmiş, qıpçaq türkləri ilə rusların arasında baş verən savaşlara həsr olunmuş bu abidənin şovinist ruhda araşdırılmasının, gerçəklərin təhrifinin yalnız elmə ziyan gətirəcəyini qeyd etmişdir. 24 Mühacirətdəkı ziyalılar dünya xalqlarının inkişaf tarixini izləyib Azərbaycanın keçmişi və müasir dövrü ilə müqayisəsi zamanı bir həqiqəti - millətlərin birliyinin, qürurunun qorunması üçün xalq ədəbiyyatının toplanması, təbliğinin vacibliyini dərk edir, folklora həssaslıqla yanaşırdılar. Belə ki, M.B.Məmmədzadə “Millətlərin oyanmasında dastanlar” məqaləsində (6 aprel 1928- ci ildə Azəri Türk Gənclər Birliyindəki eyniadlı məruzəsi öz aktuallığını qoruduğu üçün 52 il sonra - 1970-ci ildə Ankarada “Azərbaycan” dərgisində çap edilmişdir - A.H.) Avropada hələ XIX yüzildə milli intibah dövrünü yaşayan almanların inkişaf yolunu nəzərdən keçirərək çox maraqlı nəticəyə gəlmişdir: “Öz milli şəxsiyyətlərinə təmas etdikləri zaman almanlar məf kurələrini, əfsanəvi dastanların ehtiva etdiyi milli məhsullar ətrafında qurdular. O zaman Almaniyada iki cərəyan müşahidə olunurdu: biri, tıpqı Azərbaycanın rus müstəmləçiliyindən və rus mədəniyyətindən ruh almaq istəyənləri kimi, özlərini Fransa inqilabının təsirinə qapdırm ış,. doğrudan doğruya Qərbdən, Fransadan və fransız mədəniyyətindən məlhəm arayırdı. Digəri isə tarixin ən uzaq və qaranlıq dövrlərindəki ictimai yaşayışı və milli müəssisələri aramaqla məşğul idi. İştə, alman millətinin birləşdirici müştərək ruhunu alman millətini oyandırıcı və yük- səldici daxili atəşini bu insanlar buldular. On doqquzuncu yüzilin millətpərvərləri həmişə bu tərzdə düşündülər. Hər yerdə milliyyət fikri, tarixi mənşələri, həyatı və ictimai müəssisələri tədqiq etmək vasitəsiylə inkişaf etmiş oldu” (132, s. 11). Beləliklə, bütün açıqfıkirli ziyalılar kimi, M.B.Məmməd zadə də xalq yaradıcılığının milli şüurun oyanışı, millətlərin azadlığı, birliyi üçün əvəzsiz rolu olduğunu düşünür və rus kö ləliyində yaşayan Azərbaycanın da əsarətdən qurtarma yolunda folklora vacib şərtlərdən biri kimi baxırdı. Bunu təkcə Mirzə Bala Məmmədzadənin məqaləsinin adına (“Millətlərin oyanmasında dastanlar”) diqqət yetinnəklə də müəyyənləşdirmək mümkündür. Bir neçə il sonra, yəni 1936-cı ilin 31 may-1 iyun tarixində M.B.Məmmədzadə Polşanın paytaxtı Varşavada rus əsarətindəki 25
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|