Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

Tədqiqatçı  Məmməd  Cəfərli  isə  “Azərbaycan  legion  ədə­

biyyatı”  monoqrafiyasında  yad  ellərdə  yaşayan  qərib  insanlann 

yaratdığı bədii əsərlərlə yanaşı,  onların toplayaraq dəftərlərinə kö­

çürdükləri  xalq  ədəbiyyatı  nümunələrinə  də  yer  ayırmışdır.  Bu 

kitabın  giriş  hissəsində  Məmməd  Cəfərli  İkinci  Dünya  müha­

ribəsi  zamanı,  yəni  iyirminci  yüzilin ortalarında  azərbaycanlıların 

mühacirətə  üz  tutmasının  səbəblərini  araşdırarkən  belə  bir 

qənaətə  gəlir:  “Tale  bu  adamlarla  çox  amansız  davranmışdı. 

Əvvəlcə  alman əsirliyinə  düşənlər sonra Vermaxtm yaratdığı hər­

bi  hissələrdə  xidmətlərini  davam  etdinmək  məcburiyyətində 

qaldılar.  Müharibə  qurtaranda  isə  Qərbdə  yaşamağa  üstünlük 

verənlər  Vətənə  dönmək  imkanından  həmişəlik  məhrum  olub, 

özlərini  mühacir  həyatına  məhkum  etdilər.  Doğma  ocağına,  yur­

duna qayıtmağa özündə cəsarət tapanlar isə  Sibirya düşərgələrinin 

şaxtalı  cəhənnəmindən keçməli  oldular.  Ancaq  onlar da,  qeyriləri 

də  hər  bir  əsarətdən  uzaq,  güclü,  çiçəklənən  Vətən  arzusunda 

idilər” (24,  s.  7).

Bir  məqamı  da  xatırlatmaq  lazımdır  ki,  qürbətdə  yaşamaq 

məcburiyyətində qalan  ziyalılarla bərabər onların  tədqiqat əsərləri 

də  mühacirət  ömrünü  sürdürməyə  məhkum  idi.  Lakin,  qəribədir 

ki,  bəzən öz  vətənində  yazılsa da,  müxtəlif səbəblər üzündən  çap 

olunmağa  qoyulmuş  yasaqlar  əsərlərin  mühacirətinə  gətirib 

çıxarır.  Əhməd  Ağaoğlunun  “İslama  görə  və  islamiyyətda qadın” 

əsərinin  ana  dilində  çapma  qadağalar  qoyulduğu  üçün  1901-ci 

ildə  Tiflisdə  rus  dilində  nəşr  olunmuşdu  (70,  s.7),  həmçinin 

M.Ə.Rəsulzadənin  “Əsrimizin  Səyavuşu”  əsəri  Lahıcda  qələmə 

alınsa  da,  İstanbulda  çap  edilmiş  (64),  Ceyhun  Hacıbəylinin 

“Qarabağın  dialekti  və  folkloru  (Qafqaz  Azərbaycam)”  (29)  adlı 

tədqiqatı  vətəndə  tərtib  edilsə  də,  Parisdə  işıq  üzü  görə  bilmişdi 

və s.

Bəzən  xalq  ədəbiyyatı  örnəklərinin  yasaqlanması  da  baş 

verirdi, mühacirətdaki  ziyalılar onların  nəşri 

və  təbliği  üçün  var 

qüvvələri ilə çalışırdılar.

Bütün  bu  sadalananlarla  bərabər  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,

to

İran  adlanan  ərazidə  hələ  də  ağır  basqılar  altında,  əzab  və 

işgəncələrlə yaşayan çoxmilyonlu soydaşlarımız vardır ki,  onların 

ana  dilli  ədəbiyyatının  tədqiqi,  təbliği,  nəşri  yasaqlar  üzündən 

imkansızdır.  Bu  zəngin  xalq  ədəbiyyatı  daha  çox  mühacirətdəki 

Güneydən  olan  azərbaycanlılar  tərəfindən  toplanıb  nəşr  edil­

məkdədir.  Onlardan  biri  -   Almaniyanın  Köln  şəhərində  yaşayan 

Behruz  Həqqi  bu  barədə  yazır:  “...illər boyu  İranda  hegemonluq, 

cəhalət,  ədalətsizlik  və  basqı  bu  başm  (azərbaycanlıların  nəzər­

də  tutulur- A.H .)  dilini  fars  şovinizminin  kəskin  qılıncı  ilə  kəsib 

onu  ruhsuz  və  cansız  bir  cismə  döndərməyə  çalışmışdır.  Ancaq 

Azərbaycan  xalqı  bağrında  yaşayan  folkloru  və  ana  dilini  qoru- 

yaraq  düşmənlərin  bu  arzularını  qursaqlarında  buraxmışdır.  Dil­

ləri  və folkloru ilə onlara qalib gəlmişlər” (118, s.13).

Beləliklə,  Azərbaycan  mühacirət  folklorşünaslığının  tə­

şəkkülünü şərtləndirən  ictimai-siyasi  və  ədəbi-kültüroloji  amilləri 

aşağıdakı kimi  səciyyələndirmək  mümkündür:

-   Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  qurulması  ilə  xalqın 

istiqlaliyyətinin  itirilməsi  və  vətənin  hürriyyətə  qovuşmasını 

təmin  etmək  məsələsinin  mühacirətdəki  ziyalıların  ən  böyük 

amalına çevrilməsi;

~  Sovet  ideoloji  sisteminin  xalq  yaradıcılığına  qarşı  qeyri- 

obyektiv münasibəti,  əsərlərin  senzura tərəfindən  “qayçılanması”, 

hətta bəzən  insanlar  kimi  “repressiyaya qurbanlarf’na çevrilməsi, 

yəni  tamamilə yasaq  edilməsi;

Folklor  örnəklərinin  sovet  Azərbaycanında  bir  çox 

hallarda  əslinə  uyğun  olaraq  deyil,  sosialist  ideologiyası  fonunda 

yanlış  tədqiq  edilməsi;

Digər  ölkələrdə  yaşamaq  zorunda  qalan  ziyalıların 

senzuradan  kənar,  yəni  azad  mühitdə  tədqiqat  aparmaq  im­

kanlarının olması;

Xalqının  itirilmiş  istiqlaliyyətini  bərpa  etmək  arzusunda 

olan  mühacirət  folklorşünaslarınm  bu  mübarizədə  folklor  ör­

nəklərinə xüsusi  önəm vermələri;

31

---

-  Sovet sisteminin bütün türkdilli  xalqları, o cümlədən azər­

baycanlıları  öz  tarixi  soy-köklərindən  uzaqlaşdırmaq,  nəticə 

etibarı  ilə milli dəyərlərdən təcrid etmə cəhdləri;

-   Unutdurulmağa  cəhd  edilən  örnəklərin  üzə  çıxarılması, 

qorunması  kimi  problemlərin  vicdani  borc  kimi  daim  ziyalıların 

qarşısında duran bir məsələ olması;

-   Mühacirət  folklorşünaslannın  millətlərin  birliyinin 

qorunması,  milli  şüurunun,  hürriyyət  arzularının  alovlanmasında 

xalq ədəbiyyatının müstəsna rolunun olmasına inamı;

-   Azərbaycan folklor materiallarının toplanması,  ümumtürk 

kontekstində  tədqiqi,  nəşri,  dünya  ölkələrində  təbliğ  edilməsi  -  

bu  çox  mühüm  məsələ  idi.  Çünki  sovet  ideoloji  sistemi  cidd- 

cəhdlə  türk  xalqları  arasındakı  soy-kök  bağlarını  qoparmağa, 

onlara yeni bir tarix  uydurmağa çalışırdı.  Professor Tofiq Hacıyev 

Murad  Acinin  “Qıpçaq  çölünün  yovşanı”  əsərinə  həsr  etdiyi 

“Qıpçaq  çölü  haqqında elmi  ballada” məqaləsində  doğru olaraq 

yazır:  “Qıpçaq  çölünün  yovşanı”  əsəri  bizə  deyir  ki,  hər  türk 

xalqının  tarixini  öz  oğlu  yazmalıdır.  Düz  deyir.  Türk  xalqlarının 

və  milli  dövlətlərinin  dünyaya  təqdim  olunan,  dünya  ensiklope­

diyalarına  salman  tarixini  yadlar  -   özgələr  yazıblar  -   öz 

xalqlarının  və  dövlətlərinin  mənafeyi  baxımından  təsvir  ediblər. 

Türk  xalqlarının  tarixi  bir-birindən  təcrid  olunmuş  şəkildə 

öyrənilib;  ona  görə  də  ümumi  kökə  gedən  yol  həmişə  qaranlıq 

qalıb” (31).

Mühacirət  folklorşünaslığının  qarşısında  duran  vacib məsə­

lələrdən  biri  məhz  buna  görə  də  türk  xalqlarının  zəngin  mənəvi 

dəyərlərini  obyektiv  və  bir-biri  ilə  sıx  təmasda,  tarixinə  dayana­

raq üzə çıxarmaq olmuşdur.

32

II  FƏSİL

MÜHACİRƏT  FOLKLORŞÜNASLARI 

AŞIQ SƏNƏTİ  HAQQINDA

Azərbaycan  aşıq  sənəti  mühacirət  folklorşünaslığının  daim 

diqqət mərkəzində  olmuşdur,  hətta qürbətə  düşmüş,  vətən  həsrəti 

çəkən  bu  insanlar,  belə  demək  mümkündürsə,  bu  yaradıcılıq 

sahəsinin  tədqiqindən  əvvəl,  ilk  günlər  xalq  ədəbiyyatından,  xü­

susən  ozan sənətindən təskinlik ala bilmişlər.  Belə ki,  M.B.Məm­

mədzadə  1929-cu  ildə  yazırdı:  “ 1926-cı  ilin  qışında  ...  yarısı 

daşdan,  yarısı  çamurdan  yapılmış  evin  ortasında  yerdən  qazılmış 

və  “təndir”  adı  verilən  ocağın  başında  toplanır,  xalq  aşıqlarının, 

digər bir  deyişlə  ozanların  söylədikləri  dastanları,  ixtiyar  nənə­

lərin,  ağ saqqallı dədələrin hekayələrini dinlərdik” (156, s.  151).

Lakin  bu  vəziyyət  uzun  sürməmiş,  az  sonra  mühacirətdə 

həm  ayrı-ayrı  aşıqların  həyat  və  yaradıcılığı  ilə  bağlı  tədqiqatlar 

aparılmış,  həm  də  onların  yazdıqları  şeirlər,  dastanlar  toplana­

raq  bəzən  mühacirət  mətbuatında,  bəzən  ayrıca  kitab  şəklində 

dərc  edilmişdir.  Belə  ki,  Məmməd  Sadıq  Sənanın  “Azərbaycan 

saz  şairləri”  (148),  Mehmct  Şakirin  “Aşıq  Qurbaninin  üç  mən­

zuməsi”  (151),  Mirzadə 

Mustafa  Fəxrəddinin  “Azəri 

aşıq­

larından  Sarı 

Aşıq”  (136),  Əbdülvahab  Yurdsevərin  “Aşıq 

Ələsgər”  (157)  və  s.  kimi  məqalələri  nəşr  olunmuşdur.  Azər­

baycan  mühacirət  folklorşünaslığının görkəmli  nümayəndəsi,  pro­

fessor  Əhməd  Cəfəroğlu  aşıq  yaradıcılığına  xüsusi  önəm  verərək 

el  ədəbiyyatının  klassikləri  Qurbani  (101),  Aşıq  Abbas Tufarqanlı 

(91),  Dədə  Qasım  (100;  102),  Bağdad  xanım  (104)  və  başqaları 

ilə  bağlı  tədqiqatlar  aparmış,  onların  əsərlərini  toplayıb  nəşr 

etdirmişdir.

İyirminci  əsrin  sonlarında aşıq  yaradıcılığı  ilə  bağlı  tədqiqat 

aparanlar  arasında  doktor  Xavər  Aslanın  araşdırmaları  ayrıca

33

---