Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
s. 172) bu dərginin səhifələrində folklorla bağlı materiallara yer ayırılır, hətta öz siyasi baxışlarının daha aydın ifadəsi məqsədilə xalq ədəbiyyatı örnəklərindən istifadə olunurdu. Məhz elə bu səbəbdəndir ki, dərginin ilk, daha doğrusu, proqram məqaləsində siyasi vəziyyətin şərhi zamanı qədim yunan əsatirinə müraciət edilmiş və o, “Atəş çalan Prometey” (“Od oğurlayan Prometey”) adlandırılmışdır. Müəllif odu Allahlardan oğurlayaraq insanlara gətirən və bunun müqabilində Zevs tərəfindən əzablara məhkum olunan Prometeydən istifadə edərək, öz istiqlal savaşının elə dəqiq ifa dəsini vermişdi ki, dərhal sovet Azərbaycanında ciddi müqavi mətlə qarşılanmışdı. Bu barədə Mirzə Bala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı” əsərində yazır: “Yeni Qafqaziya” belə milli bir imanla işə başlayaraq, Azərbaycan, Qafqaziya və əsir türklərin milli istiqlal davasını tanıtmağa girişmiş və Türkiyə əfkari- ümumiyyəsini hazırlamağa başlamışdı. “Yeni Qafqaziya”mn bu sarih və açıq proqramı üzərinə müvəffəqiyyətlə davam edən nəşriyyatı bolşevikləri çıldırtırdı (dəliyə döndərirdi - А.II.) .. .Moskva buna təhəmmül edə bilmirdi” (133, s. 174-175). Sovetlər Birliyi hətta xaricdə - qərib ölkələrdə də azadlıq mücahidlərinə təzyiq etməkdən çəkinmirdi. Ümumiyyətlə, mühacirətdə yaşayan və Azərbaycanın istiq lalına qovuşması üçün çalışan ziyalıların əsas mübarizəsi yalnız öz ana torpaqlarının azad edilməsi ilə məhdudlaşmırdı, həm də bütün Qafqazın (hətta dünyadakı əsarətdə olan digər xalqların) köləlik zəncirindən xilası, millətlərin hürriyyəti uğrunda hər vasitə ilə davam etdirilirdi. Bunu “Yeni Qafqaziya”nın ilk sa- ymdaca görmək mümkündür. Belə ki, orada nəşr edilən “Atəş çalan Prometey” məqaləsinin müəllifi məşhur yunan əsatirinə söykənərək, ondan xalqının heç vaxt əsarətə razılaşmayacağmı göstərmək və millətinin istiqlal arzularını, mübarizlik ruhunu, azadlıq duyğularını alovlandırmaq üçün istifadə etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə məqaləsində əsatir haqqında qısa arayış vermişdir “Məlum olduğu kimi, Prometey əsatiri bir Allahdır. Atəşi 18 səmalardan oğurlayaraq insanlara gətirdiyi üçün Zevs tərəfindən Qafqaz dağlarında zəncirbənd olmuş və siyah bir qartal onu didmək üçün müvəkkil olmuşdur. Bu qartal hər gün zavallının köksünü dələrək ürəyini parçalayırsa da, Prometey təkrar özü afiyət edir və təkrar parçalanır” (133, s. 173) Nəzərə almaq lazımdır ki, mühacirətdəki folklorşünaslar tədqiqat aparanda da, örnəklər verəndə də bu prinsipi həmişə diq qətdə saxlamışlar. Doğrudan da, “Atəş çalan Prometey” məqa ləsində müəllifin fikirləri buna aşkar sübut ola bilər: “Atəş oğrusu bu üsyankar, ilahi atəş yurdu Azərbaycana nazir bulunan Qafqaz dağlarında deyil, başqa bir yanda zəncirbənd edilmiş olsaydı, əsatir onu tapıb təkrar buraya gətirməliydi. Çünki Qafqaz tarixini, son əsrdəki əhvalını və bilxassə indiki vəziyyətini təsvir etmək üçün bundan daha münasib bir rəmz (simvol) tapılmaz” (133, s. 173).
Bu sözlərdən də aşkar görünür ki, M.Ə.Rəsulzadə öz siyasi baxışlarını daha aydın ifadə etmək üçün bu qədim əsatirdən yararlanmışdır. Müəllif Odlar yurdu adlanan gözəl vətəninin başına gələn bəlaları, xalqının iztirablarının ifadəsi üçün mü kəmməl bir vasitəyə əl atmışdır. Bu torpaqlardan bəşəriyyətə müqəddəs atəşin bəxş olunduğunu bildirən Məhəmməd Omiıı bəy bu nəcib əməlinin, cəsarətinin hələ də cəzasını çəkən Prometeyə yalnız məşəqqət deyil, eyni zamanda əbədilik gətirdiyini xatır latmaqla yanaşı, həm də neft diyarı məmləkətinin dünyaya bağış ladığı işığa, atəşə görə hər zaman öz varlığını əzablar içərisində qoruma məcburiyyətində qalmasına işarə etmişdir: “Bəhri Xəzər sahilində başlayan ilk mənzərə qüvvətli bir aydınlıq təşkil edirdi. Bu səmalara doğru yüksələn bir atəş idi. Azərbaycan isminin müəmmasını təşkil edən atəş. O atəş ki, bəşər mədəniyyətinə ilk əvvəl onun yandırdığı ocaq başında təəssüs edilmiş, o atəşi müqəddəs ki, Prometey onu oğurlayıb yer üzünə gətirdiyi üçün hələ də əzab çəkməkdə, cəsarət və üsyanın cəzasını görməkdədir” (133, s. 172) 19
Məqalədə xalqının məğlubedilməz Prometeylə müqayisəsi ilə yanaşı, azadlığını, istiqlalını əlindən alanlara, köksünü didib parçalayanlara, yəni torpaqlarının sərvətini sümürənlərə müəllifin dərin nifrəti aşkar sezilməkdədir, onun köləliyə etiraz səsi ucal maqda davam edir və müəllifin hədəfi aydındır: “Prometeyi didən xunxar quş qartal idi. Bir əsrdən bəri Qafqazın köksünü didən və ciyərini parçalayan Rusiya imperializminin gerbi də bir qartal deyildimi?!..Prometey təkrar parçalanır, təkrar afiyət kəsb edirdi. Qafqaz qövmləri də zaman-zaman hərəkətə gəlir, müqavimət göstərir, təkrar ikibaşlı rus qartalına zəbun olurdu” (133, s. 173). Rusiyanı Prometeyin köksünü parçalamaqda olan qartala bənzətməklə müəllif, bir tərəfdən, düşmənin çox çətin, güclü və qaniçən olduğuna diqqəti yönəldirsə, digər tərəfdən, qəhrəmanı nın dönməzliyini, qürurunu, əzablara, sözün həqiqi mənasında, sinə gərməsini xatırlatmaqla xalqının da mütləq mübarizəyə qal xacağına, istiqlalına yenidən qovuşacağına olan ümidlərinə işarə etməkdədir. Məqalədə yalançı “xeyirxahlıq”, “bərabərlik”, “humanizm” pərdəsinə bürünən, əslində Azərbaycanda ağalıq edən isə öz adı ilə çağırılırdı: “Bu günkü Qafqaz “Qartal” Rusiyasının deyilsə də, “Oraq” Rusiyasmındır. Fəqət qafqazlıların deyildir. Azərbaycan, Dağıstan, Gürcüstan millətlərinin vücudu qara imperializmi təm sil edən qartal caynaqları ilə deyil, qızıl imperializminin əla mətini təşkil edən çəkiclə əzilir və oraq ilə biçilirsə, bundan Yeni Qafqaz adma nə hasil olur?!” (133, s. 173). Beləliklə, müəllif sovet bayrağmdakı sözdə “fəhlə-kəndli hökumətini” simvollaşdıran oraq-çəkicin əsl mahiyyətini açıb göstərə bilmişdir və bu məqsədinə məhz məşhur folklor örnəyinin - bir əsatirin köməyi ilə nail olmuşdur, onun yunan ədəbiyyatına müraciət etməsi də düşündürücüdür. Məqsədinə çatmaq naminə müəllifin dünya xalqları arasında geniş yayılmış, demək olar ki, hər kəsə tanış olan bir əsatirə müraciəti təbiidir. Beləliklə, müəllif az sözlə daha böyük məna ifadə edə bilmiş, oxucusuna necə böyük təsir göstərmişdir ki, həmin məqalədən sonra sovet senzu 20 ra sistemi fəaliyyətə keçərək, müxtəlif yollarla “Yeni Qaf- qaziya”nın bağladılmasına cəhd etməsi bunu aşkar göstər məkdədir. Mirzə Bala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı” əsərində SSRİ Xarici İşlər naziri Çiçerinin bu dərgi ilə bağlı dəfələrlə etiraz notaları verdiyini, müxtəlif üsullarla onun nəş rinin dayandırılması üçün çalışdığım, onun əleyhinə “ifşaedici” çıxışlar quraşdırdığını bildirməkdədir: “Moskva buna təhəmmül edə bilmirdi. Bu “mənəvi təşkil mərkəzini” ortadan qaldırmaq, milli nəşriyyatı qapatmaq lazımdı” (133, s. 173). Mirzə Bala bu monoqrafiyasında “Yeni Qafqaziya” dərgisi haqqında geniş məlumatla yanaşı, “Atəş çalan Prometey” məqa ləsini ora əlavə etmiş və haqlı olaraq bunun səbəbini belə izah etmişdir: “Xüsusən “Yeni Qafqaziya” ilə başlayan milli nəşriyyat, milli istiqlal savaşımızın tarixi vəsiqələri olaraq qalacaq və gələcək nəsillər, millətimizin qızıl istila altındakı iztirab və əzab dövrünü bu vəsiqələrdən öyrənəcəkdir” (133, s.172). Doğrudan da, Vətənin bu böyük oğlunun uzaqgörənliklə de diyi sözlərin nə qədər həqiqət olduğunun şərhə ehtiyacı yoxdur, çünki sosialist basqısından istiqlalına qovuşan millətimizin şərəf tarixini, hürriyyət və azadlıq yolundan heç vaxt vaz keçməyən mühacir ziyalılarımızın fəaliyyətini bu gün həmin sənədlərə əsa sən bərpa etmək mümkündür. Mühacirət mətbuatı içərisində Əhməd Cəfəroğlunun re daktorluğu ilə 1932-1934-cü illərdə 36, 1954-cü ildə isə bir sayı nəşr edilən “Azərbaycan yurd bilgisi” dərgisinin fəaliyyəti də təqdirəlayiqdir. Redaktor dərginin hansı zərurətdən doğduğunu şərh edərkən, onun məhz Azərbaycanı bütün yönləri ilə tanıtmaq, xalqımızın elmi və mədəni irsinin təbliği məşədindən yarandığını elə birinci sayında ciddi arqumentlərlə dilə gətirmişdir: “Elmi münasibətin millətlər arasında gündən-günə sıxlaşması və yek- digərini bu vəsilə ilə daha fazla tanıya bilməsi əvvəlcə böyük millətlərin mövzusu daxilində qalan yurdumuzun artıq müstə- qilən tədqiqinin bir zərurət olaraq tələb etməkdədir. Kəndi kəndisini bizzat tədqiq etməyən millətlər başqa millətlərin et- 21
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|