Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
qeyd edilməlidir. Onun redaktorluğu ilə istanbulda nəşr edilən “Xəzər” dərgisində Azərbaycan xalq ədəbiyyatı ayrıca bir rubrika kimi nəzərdə tutulmuş, hər nömrədə aşıqların yaradıcılığından örnəklər verilmişdir. Bundan başqa, Xavər xanım dərgınin müxtəlif saylannda “Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı” (81), “Güney Azərbaycan ədəbiy yatı üzərinə araşdırmalar”(83), “Əbədi yaşayanlar”(84) və s. mə qalələrində Azərbaycan aşıqlarının yaradıcılığından bəhs etmiş, аупса olaraq Aşıq Ələsgərin sənətkarlığını araşdırmış, əsərlərini toplayaraq bir kitab (85) şəklində nəşr etdirmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, professor Azad Nəbiyev aşıq sənətinin inkişaf yolundan bəhs edərkən sovet siyasi sisteminin bu zəngin sərvətə münasibətini belə xarakterizə etmişdir: “Ötən əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısından milli düşüncədə aşığın deformasiya prosesi başladı. Onun bütün yaradıcılıq intellekti milli mənin təhrifinə istiqamətləndirildi. Aşıq sənətinə milli düşüncədə yad meyllər, ölçülər, qəliblər daxil edildi, onun baxış və təsir trayektoriyası təhrif olundu. Məqsəd aşıq yaradıcılığının formal
zahiri əlamətlərini saxlamaqla, onun məzmununu qondarma sosialist həyatının təbliğinə istiqamətləndirmək idi” (63, II c., s.39). Sovet siyasi rejimindən fərqli olaraq, mühacirətdəki araşdırmalara heç bir təzyiqdən söhbət gedə bilməz ki, bu da həmin tədqiqatların daha çox həqiqətləri əks etdirdiyini göstər məkdədir. Aşıq yaradıcılığı ilə bağlı mühacirətdə nəşr olunan ilk təd qiqatlardan biri Məmməd Sadıq Sənanın “Azərbaycan yurd bilgisi”nin ikinci sayında verilən “Azərbaycan saz şairləri” məqaləsi hesab edilə bilər. Elə buna görə müəllif əvvəlcə xalq ədəbiyyatı, onun toplanması və nəşri ilə bağlı problemlərdən bəhs etməyi özünə borc bilmişdir. “ Klassik ədəbiyyat dövründə türk millətinin mənliyini qoruyan, bədii zövqünü ruhlarda hərarətlə yaşadan iştə bu ədəbiyyatdır” (148, s.55) yazaraq, aşıq sənətinin tədqiqinin böyük əhəmiyyətinə diqqət yetirmişdir. 34 M.S.Sənan aşıqların xalqa istər əxlaqi, istərsə də ictimai- siyasi təsiretmə qüdrətinə malik böyük nüfuz sahibi olduqlarını nəzərə alaraq, onların şəxsiyyətlərinin və yaradıcılıqlarının araş dırılmasının vacibliyini göstərmişdir. Müəllifin aşıqlar və dər vişlər barəsindəki mülahizələri də diqqətçəkicidir. Aşıqların xal qa daha yaxın, onlara bağlı olduğunu, nəsillər dəyişsə də, onların yaratdıqlarının ağızdan-ağıza keçərək yaşadığını qeyd edən müəllif yazır: “Müxtəlif dövrlərdə yaşayan, türk millətinin müx təlif şöbələrinə mənsub bulunan bu fitri şairlər xalqın sürur və kə dərini tərənnüm etdikləri kimi əxlaqi, ictimai həyatına da təsir icra etməkdən hali qalmamışdırlar. Əskidən bəri türk ölkələrini köy, qəsəbə, şəhər, köçəbə ellər və uluslarında qapı-qapı gəzib dolaşan, qəhvəxana, ictimagah, düyün yerləri, təziyə məclis lərində, bayram günlərində xalqı əyləndirən biri digərinə zidd iki sinif vardı: dərvişlər və saz şairləri (aşıqlar). Bunlardan aşıqlar (saz şairləri) xalqın içindən doğmuş və fitrən zəki olduqlarından daha hazırcavab, cəsur, daima ruha zövq verici nüktəli cümlə lərilə xalqın ruhunu oxşarlardı. Vəfat edənlərin xatirələri, şeirləri, zərif sözləri əsrlərcə nəsildən nəslə intiqal edərək xalqın içində yaşayırdı. Dərvişlərin saxta ciddiyyətlərinə tariz üçün məclislərdə ilk söylədikləri: “Aşıq deyir dəm olsun, dərviş deyir, qəm olsun”, - cümləsi olur” (148, s. 55). Ozan-aşıq sənətinin təşəkkülü, inkişafı və dünya mədəniy yətinə təsirilə bağlı mühacirətdə tədqiqat aparanlar arasında Oh- məd Cəfəroğlunun fəaliyyəti xüsusilə təqdirəlayiqdir. Alim həm qopuzun yaranma tarixi, yayılma arealı, həm də ayrı-ayrı aşıqların həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqatlar aparmış, onların əsər lərini toplayaraq tərtib etmiş, nəşrinə və təbliğinə nail olmuşdur. Belə ki, Ə.Cəfəroğlunun Ankarada nəşr edilən “Ülgü” məc muəsində 1936-cı və 1937-ci illərdə yayınlanmış olan “Cahan ədəbiyyatında türk qopuzu” məqaləsi sərlövhədən də göründüyü kimi təkcə türklərin deyil, bir sıra dünya xalqlarının musiqi alətləri, onların yaranma tarixi və istifadə məqamlarının araş dırılması baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. 35
Bu tədqiqatında Əhməd Cəfəroğlu ilk növbədə “qopuz” kəlməsinin etimologiyası və müxtəlif türkdilli etnoslarda onun tələffüz fərqlərini araşdırmış, eyni zamanda bu alətin yaranma tarixini müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. “Tukiyu türklərinin mu siqiyə fövqəladə düşkünlük göstərdiklərini, böyük bir həvəslə kişilərin “Hyupi” adlı bir musiqi alətini çaldıqlarını, qadınların isə ’’Çəlik çomaq” oynamağı sevdiklərini Çin mənbələrindən öy rənirik” (97, s.204), - yazan m üəllif əslində həmin alətin qopuz olduğunu və Çin tələffüzündə belə səsləndiyini ehtimal etmişdir. Qopuzu ərəblərin uduna bənzədən Mahmud Kaşğarlının onunla eyni kökdən yaranan “kobzamak, kobzalmak, kobzatmak, ko- buzluk, qopsalmaq” sözlərini də “Divanü-lüğat-it türk” əsərində verməsinə, eyni zamanda bu kəlmənin Pozdneyevin nəşr etdirdiyi “Çin-monqol lüğəti”ndə “Hou-kou-eul - hou-po-tseu” kimi şərh olunmasına və s. istinadən tədqiqatçı mülahizələrini dəqiqləşdir mişdir.
Mühacir alim Pelliotun nəşr etdirdiyi və “ ... şahzadənin fövqəladə gözəl qopuz çalıb şərqi söylədiyi nəql edilməkdə” (97, s.207) olan qədim mətnlərə əsasən qopuzun ilk olaraq uyğurlarda yarandığını müəyyənləşdirmişdir. Qopuzun çox sadə bir formada yaradıldığını, sonradan təkmilləşmiş başqa şəkillərinin meydana gəldiyini bildirən Əh məd Cəfəroğlu onların bir neçəsinin təsvirini vermiş, bu musiqi alətinin müşayiətinin şaman türklərinin ayinlərinin icrasında əvəzedilməz bir rolu olduğunu qeyd etmişdir: “Şaman baksılar ruhi həyəcanlara qapılaraq, ayinlərinə daim musiqi müşayiətilə qısa şərqilərlə başlardılar... Nəhayət, sanki bir institut şəklini alan bu şaman ayinləri baksıları şair səviyyəsinə yüksəltdiyi kimi musiqişünas dərəcəsinə də çıxara bilirdi. Bundan dolayıdır ki, türk qəbilələrində şaman həm şair, həm musiqişünas, həm də şamandır” (97, s. 206). Məqaləsində müəllif qopuzun türk milli-mənəvi dirçəlişin- dəki rolunu yüksək qiymətləndirmiş, bu alətin davuldan əvvəl şaman duaları zamanı əsrarəngiz, magik bir təsirindən bəhs 36 etmişdir: “...ibtidai türk ictimai həyatında şairlik, musiqişünaslıq və kahinlik kimi üç mühüm sənətin icraatının həp baksılar üzə rində olduğu nəzər-diqqətə alınarsa, bu sənətin o çağlarda davul dan çox qopuzla qabili icra olacağına şübhə yoxdur. Zira şair və şərqi kimi yüksək bir sənət ancaq qopuz ahəngi ilə yerinə yetirilə bilər” (97, s.206). Bundan əlavə, qopuzun insanlara ruh yüksəkliyi, cəsarət əzmi, mübarizlik aşıladığını, hərb sənətilə çox bağlı olduğunu, hətta “... bir çox qopuzçular sırf ordunu hərbə və zəfərə təşvik etdikləri üçün düşmən ordusu tərəfindən rəsmən edam edilmiş dirlər” (97, s.214), - yazan müəllif bu alətin dünya mədəniyyətinə ciddi təsir göstərdiyini bildirməkdədir Tədqiqatçı uyğur, qıpçaq, Anadolu, Türküstan, qırğız və başqa türkdilli xalqlarla yanaşı, onların dünyanın müxtəlif guşə lərinə səpələnərək məskunlaşdığı Moldaviya, Macarıstan, Rumın- ya, Misir, Suriya, Almaniya, Çexiya, Rusiya, Ukrayna, Litva, Bal kan, Polşa (Lehistan), hətta Afrikada qopuz, həmçinin onun təsirilə yaranan musiqi alətləri və xalq ədəbiyyatı örnəkləri haq qında məlumat vermiş, bu qədim alətin yayıldığı coğrafi arealı müəyyənləşdirmiş, onların hər birini müəyyən qədər təhlilə cəlb etmiş, müqayisələr aparmışdır. Beləliklə, türk milli kültüriinün dünya coğrafiyasındakı ölçüləri bu tədqiqatda aşkarlanmışdır. Maraqlıdır ki, Əhməd Cəfəroğlu müxtəlif Osmanlı mənbə lərində, türk şairlərinin əsərlərində adı dəfələrlə keçən qopuzun Azərbaycan sahəsindəki mövqeyilə bağlı əlində tutarlı bir dəlil olmadığını bildirməkdədir: “Anadolu üçün pək təbii olan qopuza azəri sahəsində təsadüf edə bilmirik. Yalnız “Dədə Qorqud”un azəri türk şivəsində yazıldığı nəzər-diqqətə almarsa, bu alətin bu türk mühiti üçün də yabançı olmaması lazım gəlməkdədir. Nə yazıq ki, hələləik bu xüsusda yeni bir şey söyləməkdən uzağıq” (97, s. 215). Xatırladaq ki, dosent Nizami Xəlilov “Aşıq sənətinin təşəkkülü” adlı əsərində qopuzla bağlı araşdırma apararkən, Əh məd Cəfəroğlunun “Cahan ədəbyyatında türk qopuzu” adlı tədqi- 37
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|