Alohida ta’lim ehtiyojlariga EGA bo’lgan o’quvchilar musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari. Mahkamova Shohida Rahmatullayevna Chirchiq dvlat pedagogika universiteti Musiqa ta’limi kafedrasi mudiri,dotsent

Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari.

Mahkamova Shohida Rahmatullayevna
Chirchiq dvlat pedagogika universiteti Musiqa ta’limi kafedrasi mudiri,dotsent.
Asadullayeva Mastura Abduvahobovna
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Musiqa ta’limi kafedrasi o’qituvchisi

ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishning o’ziga xos xususiyatlari haqida batafsil yoritib berilgan.Musiqa o’qituvchisi o’quvchining psixologik-fiziologik imkoniyatidan kelib chiqib musiqiy faoliyatlarni to’g’ri tanlay bilishi hamda undagi mavjud iqtidorni aniqlagan holda dars tashkil etishga yondashishi muhim hisoblanadi.Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarni musiqa olamiga olib kirish orqali ularda go’zallikni his etish,o’zbek,qardosh xalqlar hamda chet el musiqa san’ati va madaniyati bilan yaqindan tanishtirish, musiqa darsi faoliyatlari yordamida musiqiy did,uquv,qobiliyat va ko’nikmalarini rivojlantirish kabi muhim sifatlarni shakllantirish.

Kalit so’zlar:Alohida ta’lim ehtiyojiga ega bo’gan o’quvchilar,musiqiy did,uquv,musiqiy qobiliyat,ko’nikma,ritm,musiqiy faoliyatlar.

Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o'quvchilarda musiqa tovushlariga e'tibor keskin kamayadi. Ular sokin lirik ohanglarning ham, raqs va ritmik harakatlarning ovoziga ham befarq bo'lib qoladilar.

Ba'zi bolalarda turli xarakterli o'yinlar va qo'shiqlarni idrok etishda hissiy ko'rinishlarning yetarli emasligi kuzatiladi. Bu hissiy-irodaviy sohaning umumiy buzilishi, atrofdagi narsalar va hodisalarga qiziqishning zaifligi bilan bog'liq. Ammo bu ko'p jihatdan pedagogik sharoitlarning tabiatiga, xususan, maktab muassasasiga kirishdan oldin alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarni o'rab turgan musiqiy muhitga bog'liq.
Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarda musiqaga hissiy sezgirlik butun boshlang'ich maktab yoshida rivojlanadi. Boshlang'ich maktab yoshida, korreksion maktablarida o'qiyotganda, ular musiqaga qiziqish bildira boshlaydilar, ular sevimli musiqiy o'yinlar, qo'shiqlar, raqslar va cholg'u asarlarini rivojlantiradilar. Ular musiqiy asarlarning hissiy tabiatini allaqachon his qila oladilar. Bu kayfiyatni harakatda, vizual material tanlashda va hokazolarda yetarli darajada yetkazishadi. Bu alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarda musiqiy o'yinlar paytida, harakatlarning tabiati e'tiborga olingan holda ifodali musiqiy asarlarning dasturiy xarakteri va musiqaning umumiy hissiy kayfiyati tasvirlarni yaratishga imkon beradi. Musiqiy harakatlarni his qilish va musiqaga munosib javob berish qobiliyatini shakllantirish ushbu bolalarning hissiy rivojlanishi, ma'lum bir his-tuyg'u madaniyatini shakllantirish uchun katta ahamiyatga ega.
Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o'quvchilarni musiqiy tarbiyalashning muhim vazifasi eshitish diqqatini rivojlantirishdir. Avvaliga ular eng oddiy va eng qisqa musiqa qismlarini tinglashni mutlaqo bilmaydilar. Musiqa tinglash jarayonida to'g'ri konsentratsiyani ta'minlash uchun barcha holatlarda bolada mavjud bo'lgan atrofdagi voqelik haqidagi g'oyalar sifati, mavjud hayotiy tajriba va ob'ekt ustida fikrlash tajribasi hisobga olinadi. Shu sababli, musiqiy ta'lim alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarni tashqi dunyo bilan tanishtirishni tashkil etish ishlari bilan, predmetli o'yin harakatlari, musiqiy o'yinlarni shakllantirish bilan chambarchas bog'liq holda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, tinglash, mustaqil ijro, musiqiy o'yinlar uchun taklif qilinadigan musiqiy repertuarni dasturlash katta ahamiyatga ega.
Musiqa nafaqat alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan bolalarning e'tiborini tortadi, balki qiziqtiradi va zavq bag'ishlaydi (bu musiqa rivojlanishi nuqtai nazaridan ayniqsa muhimdir). Imkoniyati cheklangan bolalarning murakkab moddiy va ijtimoiy dunyo haqidagi eng dastlabki g'oyalarini ham sezilarli darajada boyitadi, uni o'rab turgan atrofga hissiy jihatdan rang beradi.
Musiqiy ta'lim jarayonida bolalarning ohangdor (tovush balandligi) tembri, dinamik, ritmik eshitishini rivojlantirishga muhim o'rin beriladi. Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar e'tiborini turli cholg'u asboblari (fortepiano, nay, bolalar garmonikasi, glokenspiel va boshqalar) ovoziga qaratadi, bolalar, hayvonlar va boshqalarning ovozini farqlashga o'rgatiladi. Musiqa tinglashga o'rgatish orqali bolalarni idrok etishga, tovushning ba'zi sifatlarini (balandligi, davomiyligi) farqlash, tovushlarning balandligi, hajmi, davomiyligidagi o'zgarishlarni ushlashga o'rgatiladi. Bolalarga tovushlarning fazoviy sifatlarini qanday ajratish mumkinligi ko'rsatiladi (tovushlarning takrorlanish tezligi temp), ular eng oddiy ritmik naqshlar bilan tanishadilar.
Turli xarakterli musiqiy asarlar bilan tanishishda bolalarning e'tibori musiqaning ma'lum bir xarakteri, kayfiyati unda qo'llaniladigan ifoda vositalariga bog'liqligiga qaratiladi. Masalan, marsh musiqasining quvnoq tabiati tovushning balandligi, ritmi, zarbaning kuchiga urg'u berish va hokazolarga bog'liq bo'lib, ularda asta-sekin qo'shiq va marsh musiqasini farqlash qobiliyati rivojlanadi. Imkoniyati cheklangan maktab o'quvchilarida ritmik eshitishning qo'pol rivojlanmaganligi kuzatiladi. Ular hatto ikki choraklik o'lchovdagi eng elementar pulsatsiyani ham eshitmaydilar, bu ularning kuylash sifatiga va musiqaga nisbatan harakatlariga ta'sir qiladi. O'rganishning eng boshida ular musiqa va harakatlar ritmi o'rtasida tarqoqlik mavjud: ular o'z harakatlarini musiqa bilan muvofiqlashtira olmaydilar, ular kuylashni yoki kuyning oxiri bilan birga harakat qilishni bilmaydilar.
Muhim vazifa bo’lib alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan bolalarda qo'shiq aytish qobiliyatini rivojlantirish sanaladi. Ma'lumki, alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan bolalarning ovozlari ko'p hollarda juda dissonans ohangga ega: ular ko'pincha burun orqali gapirishadi, monotonda, ovoz hirrildoq, modulyatsiyalanmagan bo’ladi. Nafas olish notekis, intervalgacha, to'liqlik etarli emas. Shuning uchun musiqa darslari ularning ovozini rivojlantirishda ham, nutqini rivojlantirishda ham muhimdir. Qo'shiq aytish jarayonida bolalar nutqi ma'lum bir ritmik tashkilotga ega bo'ladi, o'z vaqtida almashish va iboradan iboraga o'tish va hokazo. Hatto she'riy matnlarni katta qiyinchilik bilan takrorlaydigan bolalar ham qo'shiq kuylash bilan shug'ullana oladilar.
Ijrochilik mahoratini rivojlantirish bo'yicha korreksion ishlar jarayonida imkoniyati cheklangan maktab o'quvchilarning eshitishlari, ohangdor ovozda ifodali qo'shiq aytish imkoniyati, shuningdek, mustaqil nutqning ifodaliligi sezilarli darajada rivojlanadi. Nutqning musiqiy harakat qobiliyatlari holati ham sezilarli darajada yaxshilanadi: maxsus mashqlar, bo'g'inlar, individual so'zlar bilan ritmik qo'shiq aytish, alohida iboralarni kuylash va boshqalar bunga ko'proq yordam beradi.
Bolalarning estetik rivojlanishi, shuningdek, nutqdagi kamchiliklarni tuzatish. motor sohasi musiqadagi harakatlar jarayonida ularning fazoviy mo’ljal olishi yaxshilanadi, ovoz balandligi ortadi, aniqroq bo'ladi va hokazo.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ritmik mashqlar harakatlar holatini to'g'irlashga, harakatlarni muvofiqlashtirishni rivojlantirishga yordam beradi va harakatlarning bir turidan boshqasiga o'tish imkonini beradi.
Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarning shaxslararo munosabatlariga sezilarli ta'sir qiladi: ularda do’stlik tuyg'usi rivojlanadi, tengdoshlari bilan muloqot munosabatlari yaxshilanadi.
Maktabgacha tarbiya davrining oxiriga kelib, alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar musiqani zavq bilan tinglashadi, ularning sevimli qo'shiqlari, raqslari bor; ular musiqali o'yinlarni o'ynashni, musiqaning tabiatiga mos ravishda musiqiy o'yin tasvirlarini yaratishni va hokazolarni yaxshi ko'radilar, ularda musiqiy eshitishning barcha turlari sezilarli darajada yaxshilana boradi, ritm va uyg'unlik hissi rivojlana boshlaydi.
Musiqa tinglash orqali o’quvchilar xalq og’zaki ijodi, mumtoz va zamonaviy musiqa asarlarining tushunishi mumkin bo'lgan badiiy namunalari bilan tanishadilar; musiqa tovushiga adekvat hissiy munosabatda bo'lishni o’rganadilar, musiqa orqali yaxshi kayfiyatni hisqiladilar; musiqa tinglash orqali atrof-muhit ob'ektlari va hodisalari bilan bog'lash qobiliyatini shakllantiriladi; musiqiy harakat vositalari bilan tanishadilar; musiqani mazmunli idrok etish qobiliyati rivojlanad; estetik tuyg'u va kechinmalarni shakllantirish, musiqaga o'z munosabatini bildirishga o'rganishadi.
Musiqiy repertuarni tanlashda musiqa alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarning o'ziga xos individual xususiyatlarini hisobga oladi. alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar uchun hajmi kichik va mazmuni bo'yicha kirish mumkin bo'lgan musiqa va qo'shiqlarni tanlash yaxshidir. Ushbu asarlarning musiqiy tasvirlari yorqin, aniq va tushunarli bo'lishi kerak.
Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarning musiqiy asarlarni idrok etishi yaxshilangani sari tinglash uchun musiqa materiali murakkablashadi, asarlar hajmi oshadi, ularning ritmik tuzilishi murakkablashadi. Imkoniyati cheklangan maktab o'quvchilari bilan ishlashda ular ko'pincha tanish musiqa materialiga murojaat qilishadi, chunki tanish musiqani idrok etgandagina zavqlanish hissi, u yoki bu asarni qayta-qayta tinglash istagi paydo bo'ladi.
Musiqa tinglash bo'yicha ishlarni tashkil etishda muhim nuqta - tayyorgarlik ishlaridir. Imkoniyati cheklangan maktab o'quvchilari bilan har doim maxsus tayyorgarlik ishlari olib boriladi, bunda musiqa o’qituvchisi musiqiy asarni eshitish paytida musiqiy o'yinning tabiatiga tegishli bo’lgan predmetlarni taqdim etishlari mumkin.
Alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarning ob'ektiv va o'yin harakatlarining juda past darajasini hisobga olgan holda, ularni tinglashdan oldin ular bilan o'ynash, o'yinchoqlarni ko'zdan kechirish, ma'lum narsalarning maqsadi, hayvonlarning o'ziga xos xususiyatlari yoki odatlari haqida gapirish kerak (bunday narsalarni tanlash musiqa dasturi bilan belgilanadi). Dastlab ularga o'yinchoq toychoq va mushuk beriladi, ular bilan bolalar o'ynaydi, ularning ovoziga taqlid qiladi. O'yinchoqlar bilan harakatlar tasviriy bo'lishi kerak: toychoq yuguradi, mushuk aylanadi va hokazo.
Syujetli-rolli musiqiy harakatlar orqali musiqiy asarlardan lavhalar birgalikda bajariladi: "Bizda qanday mushuklar bor! Mehribon mushuklar. Panjalari yumshoq, jim oyoq barmoqlarining uchida mushukchalar yuradi, yurganda umuman tovush eshitilmaydi. Mushukchalar qanday tovush chiqaradi: Murr-murr. Barakalla, mushukchalar." Barcha bolalar rolga va o’sha vaziyatga ma'lum darajada kirganlarida, musiqa o’qituvchisi o'ynashni va qo'shiq aytishni boshlaydi (o'yin musiqiy hamrohlik bilan davom etadi). Keyin ular xuddi shunday "Tulpor" o’yinini o'ynashadi.
Bunday o'yinlardan keyin musiqiy o'yinlarni idrok etishning mazmunlilik darajasi sezilarli darajada oshadi. Bolalar kuyning ovozini tinglashadi. Ongli tinglash, ayniqsa, bolalarga quvnoq, o'ynoqi tasvirni tanlash vazifasi berilgan hollarda rivojlanadi. Musiqa o‘qituvchi bolalarga o‘girilib: “Endi sizlar uchun kimni o‘ynashimni ko’rib, eshitasizlar. Bu kimning musiqasi, kim haqida gapirayotganini topib aytasiz. Keyin birgalikda o'ynaymiz. Bolalar kattalarga taqlid qilish uchun harakatlar qilishni faqat o'rganishning dastlabki bosqichlarida o'rganadilar. Keyin eslab qoladilar va musiqaga qarab tanlaydilar.
Demak, musiqa o‘qituvchisining vazifasi alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilarda avvalo o‘yinchoqqa nisbatan ijobiy munosabatni, so‘ngra o‘yin obrazini shakllantirish, ya’ni musiqiy asarda tilga olingan personajga aylanish imkoniyatini berishdan iborat.
Xulosa qilib aytganda, alohida ta’lim ehtiyojlariga ega bo’lgan o’quvchilar bilan musiqa darslarini tashkil etish hamda musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishda musiqa o’qituvchisi o’quvchilarning o’ziga xos psixologik-fiziologik imkoniyatlarini hisobga olgan holda faoliyat olib borishlari ularning har tomonlama rivojlanishlari uchun katta hissa qo’shadi.