Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
33 tercihimizi belirleyen şey olur. Hilmi Ziya Ülken, ihtiyaçlarımızın değer biçmeye neden olduğunu yazar ve bu tür değer biçmenin arzuları tatmin etmeye benzeyen bir yönü olduğunu haklı olarak zikreder. “Değer dediğimizde kendine muhtaç olduğumuz, kendisini aradığımız, bizi tamamlayan bir şeyi anlarız. ‘Suya muhtacım.’ dediğimiz zaman bizim bir ihtiyacımızı giderdiği için değerli olan bir şeyi ifade ediyoruz. ‘Su bir değerdir.’ dediğimizde, her susadığımızda kendisini aradığımız ve kendisi ile bir ihtiyacımızı tamamladığımız şeyi anlıyoruz. ‘Bu tablo bizim için bir değerdir.’ dediğimizde, yine ihtiyacımızı (gideren veya) tamamlayan bir şeyi anlıyoruz. Ancak sudan farklı olarak burada haz, elem, ihtiras, duygu, hayal, irade, düşünce gibi çeşitli ruhî yetilerimizin rol oynadığı ihtiyaçları tamamlayan şey değer oluyor.” 82 Akıl ve his arasında yapılan ayrımda olduğu gibi arzu ile ihtiyaçlar arasında yapılan ayrım da yapaydır. htiyaçlar dediğimizde biz daha ziyade maddî beklentilerin karşılanmasını anlarken arzu dediğimizde manevî beklentilerimizin karşılanmasını anlarız. Birincisi, “karşılama”; ikincisi ise “tatmin etme” ile zikredilir. Ancak değer biçmenin bir ş ekilde hissiyata bağlı veya hayatın iç yüzü ile irtibatlı olduğunu 83 düşündüğümüzde maddî ihtiyaçlardan ziyade maddî ihtiyaçların tatmin edilmesini değer biçmenin konusu olarak görebiliriz. Bir şeye değer vermek, ona karşı olumlu veya olumsuz bir tavır almaktır. Bu tavır; algı, duygu, düşünce, arzu ve davranış sürecinde farklı standartlar tarafından yönlendirilir. Ancak her olumlu tepki, o şeye değer verildiği anlamına gelmez. Duygusal olarak olumlu tepki verdiğimiz bir şeye, rasyonel olarak olumsuz tepki verebiliriz. Örneğin, yanımda ırkçı bir şaka yapıldığında, gülebilirim; fakat güldükten sonra bunun aşağılayıcı kötü bir şaka olduğunu düşünebilirim; hatta bu şakaya güldüğüm için mahcup da olabilirim. O halde her olumlu tepkinin, olumlu bir değer yükleme olduğunu iddia etmek zordur. Bir şeye değer verdiğimize hükmetmemiz için o şeyin her açıdan rasyonel bir şekilde değerlendirilmesi gerekir. Duygusal tavırların değer ifade etmediği zamanlar da vardır. Kapris veya kıskançlığı düşünelim. Bilgisi, görgüsü veya serveti bizden daha fazla olan birini takdir edebiliriz, ancak onu kıskanabiliriz de. Burada takdir etme ve kıskanma, iki ayrı tavır olarak bir araya gelmiştir. O halde “Hangi varlıklar değer biçebilir?” sorusuna, arzu sahibi ve ihtiyaçlarını bilen varlıklar şeklindeki cevap, çok anlamlı olmaz. Değer biçme, arzu sahibi, ihtiyaçlarını bilen rasyonel varlıkların bir özelliğidir. 84 Diğer taraftan memnuniyetle eğilim arasındaki farkı da görmek gerekir. Çünkü biz rasyonel eğilimlerimize göre eylemde bulunduğumuzda ahlâkî davranmış oluruz, fakat ş ehvet gibi şeyleri tatmin/memnun ederiz. Şehvet eylemeye temayül ettirebilir, fakat bunun açlıktan daha fazla eylemeye sevk edeceğini söylemek zordur. 82 Ülken, age., s. 219. 83 Gaus, age., s. 3. 84 E. Anderson, age., ss. 2, 3. 34 Liberal gelenek içerisinde genel olarak değer biçmeyi sağlayan ilk nedenleri duygu ve akıl şeklinde iki temel tasnifte ele alabiliriz. Deontolojiler, aklı değer biçme sürecinin ilk nedeni kabul ederek ilke ve kurallara tabi olacak kişilerin ahlâkî statülerini saf akıl yoluyla birbirine eşitlemeyi amaçlarlar. Deontolojiler, ahlâkî faillerin statülerini, ya Locke, Rawls, Gewirth ve Gauthier’de olduğu gibi bir soyut sözleşme fikriyle ya da Kant ve Sandel’de olduğu gibi bir azamîleştirme (maximization) ölçütü (maxim) ile yaparlar. Deontolojinin hak temelli bir düşünceye dayanmasının ve eşitlik fikrine sonuççuluğa göre daha fazla vurgu yapmasının temelinde bu ahlâkî statüleri eşitleme düşüncesi vardır. 85 Değer biçmenin olayların ve durumların bizim üzerimizde meydana getirdiği tavırlarla başladığını düşünen sonuççu yaklaşımlar için ilke ve kurallar, saf akıldan değil arzu ve beğenilerden çıkar. Bu açıdan sonuççulukta eşitlik fikrinden ziyade kişisel menfaat veya karşılıklı menfaat fikri ön plandadır. Bu şekilde sonuççuluk, duygular üzerinden bir ahlâk düşüncesi ortaya koymak için duygular üzerine bazı sınırlamalar koyar. Hare, ahlâkî ideallerin bir takım arzu ve beğeniler olduğunu savunur. O, bu arzu ve beğenilere ahlâkîlik özelliğini vermek için onlara bazı sınırlamalar koyar. Örneğin bir tanesi, kendi arzularımızı başkalarının arzuları ile eşit ağırlıkta görmektir. 86 Fakat burada üzerinde durulan temel konu, sonuççuların değer biçme yetisini yani ahlâkî ilk nedenleri duygulara ait şeyler olarak görmeleridir. b. Değer Tecrübesi nsanlar, değerli/iyi olan şeyleri nasıl belirler? Değer biçmeye veya ahlâkî karar almaya duyulan ihtiyaçtan sonra öncelikle içinde bulunduğumuz durumu ve olguları gözlemleriz. Bu olgular, bize ne yapmamız gerektiğini söyleyemez. Değer biçme yetilerimizin etkisi ile mevcut durum ve olgular üzerinden zihnimiz bir hükme doğru eğilim gösterir. Bu eğilimin ortaya çıkmasında duygular, akıl, hisler ve ihtiyaçlardan biri veya hepsi etkili olabilir. Bu eğilim karşısında kendimize bazı sorular sorarız: Bu karar, bizi ne kadar etkiler ve beklentilerimizi ne kadar karşılar? Bu karar, başkaları ile benim aramda bir güven sorunu ortaya çıkarır mı? Herhangi bir kimse bundan fayda veya zarar görür mü? Bu kararda kişisel durumumu gözetmeli miyim yoksa göz ardı mı etmeliyim? Bu, benim ve hemcinslerimin daha önce almış olduğu kararlara benziyor mu? Bu kararla yaşayabilir miyim? Ailem başta olmak üzere çevremdeki insanlara bu kararımı söyleyebilir miyim? Bu kararı yerine getirebilir miyim? Çocuklardan benim bu kararıma uymalarını isteyebilir miyim? 85 Jan Narveson, “Liberalism Utilitarianism and Fanaticism: R. M. Hare Defended”, Ethics, cilt 88, sayı 3, s. 256. 86 Agm. , s. 251. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|