Anab L m dali

 
 
31 
çıkmaz;  o  duygusal  bir  tepkiyi  ifade  eder.  O,  değer  biçilen  şeye  şahsî  bir  yüklemede 
bulunmayı  ifade  eder.  Ancak  deontoloji,  değerlerin  şahsîliğini  kabul  etmez.  Değerler, 
eşyaya  bizim  yüklediğimiz  bir  özellik  değildir;  onlar,  eşyanın  zâtî  özellikleridir  (Kant, 
Rawls). Bu iki değer anlayışı arasındaki fark, değer ve inanç arasındaki ilişki irdelenince 
daha iyi ortaya çıkacaktır.  
Henry Sidgwick (1838–1900) ve G. E. Moore (1873–1958), değerleri herhangi bir 
ş
eyden  bağımsız  kendi  başına  özellikler  olarak  gördüler;  ancak  onlar  değerlerin  soyut 
akılla,  akıl  yürütmeyle  elde  edilmediğini;  çünkü  değerlerin  apaçık  olduğunu  savundular. 
Moore’a  göre  değerler  şahsî  olmadığı  için  değer  biçmekten  ziyade  değeri  keşfetmekten 
bahsedilebilir.  nsanda değerleri keşfeden yeti, hislerdir. 
2.  Hissi  Önceleme:  His,  genel  olarak  duyu,  duygu  ve  sezgi  anlamlarında 
kullanılır. Ancak burada daha ziyade rasyonel bir sezgi veya gerçeği anlamamızı sağlayan 
ahlâkî  bir  duyu  anlamında  kullanılmaktadır.  Francis  Hutcheson  (1694–1746),  David 
Hume  (1711–1776)  ve  Adam  Smith  (1723–1790)  hissi  (feeling,  sense,  affect)  ahlâkî  bir 
duyu  (altıncı  duyumuz  gibi)  gibi  anladılar  ve  onu  duyguya  benzer  bir  şey  olarak 
tanımladılar.  Onlar,  hissin  haricî  değil  dâhilî  bir  duygu  olduğunu;  ancak  haricî  duyulara 
benzediğini  ileri  sürdüler.  Haricî  duyularımız  renk,  ses,  koku,  tat  gibi  özellikleri;  dâhilî 
duyumuz  ise  sevimli,  çirkin,  erdemli,  tiksindirici,  doğru,  yanlış  gibi  özellikleri  idrak 
etmemizi sağlar.
76
 Ahlâkî ilişkilerimiz hislerimizi harekete geçirir. Bu bizim özel bir ahlâkî 
yetimizdir.  Hutcheson,  bu  yetimiz  sayesinde    “başkalarının  ahlâkî  niteliklerini 
algılayabildiğimizi” söyledi. Smith, buna “sempati” adını verdi. Smith’e göre değer, ahlâkî 
failin  şahsî  bir  özelliğidir.  Tarafsız  gözlemci,  ahlâkî  duyu  sayesinde  bu  özelliği  kavrar. 
Ancak  bu  arada  kendisi  de  ahlâkî  bir  faildir.  Bu  karşılıklı  ilişki,  hislerimizin  etkisiyle 
ahlâkî yargıyı ortaya çıkarır.  
G.  E.  Moore’a  göre  ise  değeri,  his  sahibi  varlıklar  ortaya  koyar.  Ancak  onların 
ortaya koyduğu değer, şahısların veya nesnelerin doğal bir özelliği değildir; doğal objelerin 
doğal olmayan bir özelliğidir. Bu özelliği veya değeri açığa çıkaracak olan, insanî his ve 
sezgidir.
77
 Bu düşünceye göre his, bir değer biçme yetisi olmaktan ziyade kendi başına var 
olan değeri kavrama yetisidir. Ahlâkî ilişkilerimiz hislerimizi harekete geçirir. En yüksek 
ahlâkî değer olarak iyi, basittir ve hislerimize apaçıktır. Hislerimize apaçık olan değerler, 
kendilerini bize açar. 
Hissi  önceleyen  anlayışa  göre  tavırların  (attitude)  kaynağında  hisler  vardır. 
Burada  his  ve  tavır  aynı  anlamda  kullanılır.
78
  Ancak  değerler,  daha  ziyade  hayatın 
                                                 
76
  
Smith, age., s. 322. Smith, Hutcheson’u bazı yönlerden eleştirerek Hume’a yakın durur. 
77
  
Gaus, age., s. 83; Recep Kılıç, Ahlâkın Dinî Temeli, TDV yay., Ankara, 1992, s. 55. 
78
  
Gaus, age., s. 120. 

---

 
 
32 
duygusal yönüyle, eğilimlerimiz ve beklentilerimizle ilgilidir.
79
 Bu yüzden en uygun değer 
teorisi, arzuyu önceleyen anlayıştır. 
3.  Arzu  ve  radeyi  Önceleme:  Bazı  ahlâk  teorileri,  değer  biçmeyi  arzu  ve 
iradenin  konusu  olarak  görür.  Buna  göre  esasen,  memnuniyet  veren/tatmin  edici  tecrübe 
değerlidir.  nsanları  ahlâkî  değer  biçmeye  sevk  eden  şey,  isteklerini/arzularını  memnun 
etme  çabasıdır.  Memnuniyet,  kendi  başına  değerlidir  ve  değeri  ortaya  koyan  şeydir.  Bu 
anlamda tatmin olma isteği, değer biçmeyi sağlayan yetidir. F. C. T. Moore
80
, arzuyu temel 
alan bir değer anlayışı önerir. O, isteme/arzu etme konusunda tecrübeden soyutlanmış, salt 
bir  irade  fikrini  başlangıç  noktası  yapar.  Ancak  bu  düşünce,  çok  geniş  bir  yelpazeye 
yayıldığı  için  belirsiz  bir  görünüm  sergiler.  Örneğin  Derek  Parfit,  “arzu”  (desire) 
kelimesini niyetlere, planlara ve diğer amaçlara kadar genişletti. E. J. Bond ise arzu veya 
istemeyi  iki  anlamda  alır.  Geniş  anlamıyla  arzu,  harekete  geçirici  bir  eğilimdir.  Dar 
anlamında  ise  iradenin  gayretini  gerektirmeyen  bir  istek/eğilimdir.  Birincisine  göre  her 
eylem,  insanların  bir  istediğini  memnun  etmek/yerine  getirmek  için  yapılır.  Arzu  teorisi, 
ilk  çağ  hedonizminden  günümüz  faydacılığına  kadar,  her  biri  çok  farklı  birçok  anlayışın 
temelini oluşturur. Bunlardan bir kaçını şöyle sıralayabiliriz: 
(a)  Tutkuları  memnun  etme  modeli  (craving-satisfaction  model):  Değer, 
arzuları  tatmin  etme  isteği  olarak  tanımlanır.  Bir  kimse  arzularını  tatmin  etmek  için 
eylemde  bulunur.  Ancak  her  türlü  eylemi  böyle algılayabilir  miyiz?  Açlık,  susuzluk, acı, 
sevinç,  sevmek  vs.  aynı  güdüyle  mi  hareket  etmemizi  sağlayacak?  Bu  bütün  eylemleri 
kapsayacak yeterli bir izahtan yoksundur. Arzu, burada genel olarak amaç ve beklentilerin 
yerine getirilmesi olarak tanımlanır. Her ahlâkî eylem için bir arzunun olması gerekir. (b) 
Davranışa  eğilme  formülü  (the  propensity  to  act  formulation):  Bu,  Bond’un  harekete 
geçirici  eğilim  modelidir.  nsanlar  sık  sık  bazı  davranışları  tekrarlama  ve  bunlarla  bazı 
amaçlarını  gerçekleştirme  eğilimi  taşırlar.  (c)  Arzuyu  amaç  gören  aşırı  yorum: 
Davranışların  yönünü  belirleyen  şey,  sadece  bizim  arzularımızdır.  Nasıl  ve  ne  zaman 
davranacağımızı arzularımız belirler. (d) Tercih anlayışı: Morton A. Kaplan, R. M. Hare, 
modern  felsefede  pek  popüler  olmasa  da  ilgi  (interest)  ve  ihtiyaçları  (need)  yeğleyerek 
yapılan  en  iyi açıklamadır. Bu  düşünce,  değeri  insanî  gelişim  ve bunun  için  gerekli  olan 
ş
eyler  yoluyla  açıklar.  nsanlar,  biyolojik  ihtiyaçlar  da  başta  olmak  üzere  bunları  en  iyi 
ş
ekilde karşılayacak şekilde davranırlar.
81
 
4.  htiyaçlar: Bazen sorumluluklardan, fizikî bir engelden veya hastalıktan dolayı 
bir  şeyi  tercih  etmek  zorunda  kalabiliriz.  Burada  beğenmekten  ziyade  ihtiyaç  ve  zaruret, 
                                                 
79
  
Age.
, s. 25. 
80
  
Kitabının ismi, The Psychological Basis of Morality: An Essay on Value and Desire. 
81
  
Gaus, age., ss. 85–102. 

---