Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- nsanlar, neden de ğer biçmeye ihtiyaç duyar
- 1. Aklı önceleme
29 biçme sürecindeyiz demektir. Ancak değer vermek için bir olay veya durum karşısında olmamız zorunlu değildir. Çünkü değer vermek, zorunlu olarak bir davranışı yapmayı gerektirmez. Şayet bir durum karşısında olduğumuz düşünülse bile daha önceden alınmış bir ahlâkî karara (değer biçmeye) uymamız durumunda bu karara değer vermiş oluyoruz. Temel ahlâkî yargılar, değer vermekle veya değerlendirmekle değil değer biçmekle elde edilir. Dolayısıyla değer biçme, ahlâkî yargılarımızı nasıl oluşturduğumuzla ilgili bir konudur. Bununla ilgili bazı temel sorular belirleyebiliriz: a) nsanlar, neden değer biçmeye ihtiyaç duyar? Bu, insanları değer biçmeye iten ilk nedenlerle ilgilidir. b) nsanlar, değerli/iyi olan şeyleri nasıl belirler? Bu, ilk nedenlerin bize nasıl karar aldırdığı ile ilgilidir. c) Değer biçme eylem midir; yoksa bizde hazır halde bulunan yatkınlık durumu mudur? Bu, kararın anlık bir şey mi yoksa bir süreç mi olduğu ile ilgilidir. d) nsanlar değer biçince ne olur? Değer biçtiğimiz zaman önceki durumumuza göre bizde meydana gelen değişikliğin ne olduğu da önemli bir sorundur. Bu dört sorun, değer yargıları üzerine düşünmek için gerekli alt yapıyı sağlayacaktır. a. Değer Biçme Yetileri ve lk Nedenler nsanlar, neden değer biçmeye ihtiyaç duyar? Değer biçmek, ahlâkî bir karar almayı ifade eder. nsan davranışta bulunan, hemcinsleriyle ve çevresi ile sürekli ilişki içinde olan ahlâkî bir varlıktır. nsanî ilişki, bir bilinç veya tercih üzerine inşa edilir. Nitekim ahlâk, uygun bir davranış biçimi ortaya koymakla ilgilidir. nsanlar, bilinç sahibi olmaları ve tercihte bulunabilmeleri sebebiyle karşılaştıkları durumlar/sorunlar karşısında uygun davranışın ne olduğuna karar vermek isterler. Onların bu tür kararlar almasını sağlayan birçok neden vardır. Bu nedenleri tespit etmek kolay değildir. Çünkü bu süreci etkileyen birden çok neden vardır. Akıl, hisler, duygular, bilgiler, ihtiyaçlar, gelenek (alışkanlıklar), dinî ve dinî olmayan (kişisel) inançlar bu nedenler arasında sayılabilir. Bunlara değer biçme yetileri ve unsurları denilebilir. Ancak bunların hangisinin ahlâkî kararlarımızın kaynağı olduğunu veya karar alma sürecinde diğerlerinden daha fazla etkili olduğunu tespit etmek kolay değildir. Güçlük, bu unsurlar arasındaki ilişkilerden kaynaklanır. Akıl, duygu, his, alışkanlık, inanç ve değer terimleri arasında önemli bazı farklar ve karmaşık ilişkiler vardır. Aklın duyguyu dışlayıp dışlamadığı, değerin inançtan farklı bir şey olup olmadığı gibi sorunları daha sonra ele almak kaydıyla genel olarak dört unsurun/nedenin değer biçmede etkili olduğu veya öncelendiği söylenebilir. 1. Aklı (reason) önceleme 2. Hissi (feeling, affect) önceleme 3. Arzuyu (desire) önceleme 30 4. htiyaçları (needs) önceleme 73 1. Aklı önceleme: Değer biçme denildiğinde en önemli unsurun akıl olduğu düşünülür. mmanuel Kant (1724–1804) başta olmak üzere Michael Sandel (1953-), John Rawls (1921–2002) ve Alan Gewirth (1912–2004) gibi deontologlar, rasyonel bir değer biçmeyi savunuyor görünürler. Daha önce vurgulandığı gibi değer biçme, tavır almayı gerektirdiğinden akıl, tavır almanın nedenlerini sağlayabilmesine rağmen kendisi bir tavrı ifade etmez. Akıl, kendi başına bir değer ölçütü değildir. George Santayana (1863– 1952)’nın da söylediği gibi “var oluşumuzdan ve önyargılarımızdan ayrı düşünüldüğünde, değer unsurları taşımayan mekanik bir dünya ile karşı karşıya kalırız”. 74 Oysa deontoloji, aklın ahlâkî kullanımının varoluşumuzu, ön yargılarımızı, beklentilerimizi ve tutkularımızı dışladığını ileri sürer. O halde rasyonalistlere değer ölçütü olmayan insanlar olarak mı bakmamız gerekecek? Akıl, değer biçmekten ziyade bize sorumluluklarımızı bildirir. Ahlâkî sorumluluk, değerden daha üstün bir şeydir. Biz, bir davranışa, olaya veya nesneye karşı içsel bir tavır alabiliriz. Ancak ahlâkî sorumluluğumuz, bu tavrın aksini yapmayı gerektirebilir. Doğruyu söylediğimizde sevdiğimiz bir insanın zarar göreceğini düşünelim. Yalan söyleme yönünde bir eğilimimiz olabilir; bir değer mukayesesine girişerek yalan söylememiz gerektiği yönünde bir karara ulaşabiliriz. Deontoloji açısından saf aklın bize buyurduğu sorumluluklarımızın bir gereği olarak doğruyu söylememiz gerekir. Ahlâk, istediğimiz ş eyle değil yapmamız gereken şeyle ilgilidir ve tavır alma anlamında değerlerimiz, sorumluluklarımızı aşamaz. Genel olarak bu yaklaşım Kant başta olmak üzere deontolojilerin ortak düşünceleri yansıtır. 75 Burada bizim ortaya koyduğumuz değer tanımlamasına uymayan bir anlayışın olduğu açıktır. Çünkü değerler, ahlâkî davranışlarımızı yönlendiren birincil ilkelerdir. Akıl, değer biçmekten ziyade sorumluluklarımızı bildirmenin bir aracı ise deontologların ya bir değer teorileri olmadığını ya da bizimkinden farklı bir anlayış ortaya koyduklarını düşünmek gerekir. Bunun farklı bir değer anlayışı olduğunu söylemek daha doğru olacaktır. Deontolojik anlamda değer, bir tavır koymaktan ziyade tasdik etmeyi (assent) ifade eder. O halde deontolojik açıdan değer, inançla aynı şeydir. Buna akılcı veya bilişsel değer teorisi demek de mümkündür. Çünkü tavır koyma anlamında değer, bilişsel bir süreçle ortaya 73 Smith, age., s. 315; Gaus, age., s. 82. Smith, 1, 2, ve 3’ü, Gaus ise 2, 3 ve 4’ü değer biçme yetisi olarak gördü. 74 Gaus, age., s. 82’den alıntı. 75 Kant, age., s. 57. Kant, bunu “kayıtsız şartsız iyiyi isteme” şeklinde ifade eder. Kayıtsız şartsız iyiyi isteme, iyinin bizim kişisel beklentilerimizle ve eylemlerin sonuçlarından beklediğimiz etkilerle ilgili olmadığını anlatır. Kant, şöyle devam eder: “Eyleme ahlâkî değerini veren şey, ne korku ne de eğilimdir. Yalnızca yasaya saygı güdüsüdür.” Age., s. 58. Bu açıdan duyguların ahlâkî karar almada bir etkisi yoktur. Duygularımız bizden ne yapmamızı isterse istesin sorumluluklarımız ancak yapmamız gerektiğine karar verir. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|