Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
35 Değer verme tecrübeleri, bizim “iyi” şeklinde hüküm verebileceğimiz sorunlarla ilgilidir; çünkü onlar, bizim tecrübe ettiğimiz şeylerle ilgili kaygılarımızın dışa vurumudur. Değer verme veya aynı anlama gelen bir şeylerden kaygılanma, değerin anlaşılmasının temelini oluşturur; zira doğrudan tecrübe konusu olmayan birçok şey, iyi olabilir; fakat onlar sadece teoriyle veya tasvirle bilinebilir. Örneğin, bizim okuma yazma oranı, refahın paylaştırılması ile ilgili yöntem ve süreçlerdeki adalet, nesli tükenen hayvanlar için doğal ortamların korunması gibi konulardaki bilgilerimiz yalnız tecrübe ürünü değildir; iyilik olarak nitelendirdiğimiz bu tür şeylerin ortaya çıkması, onlarla ilgili endişelerimiz olması veya onlara değer vermemizden ileri gelir. 87 Deontolojik yaklaşım, bu türden değer tecrübelerini ahlâkın başlangıç noktası kabul etmez. Onlar, bu tecrübelerden sonra başka bir ahlâkî başlangıç noktası oluşturmaya çalışırlar. Locke ve Nozick, bu tür tecrübelerin yaşandığı zamanı sözleşme öncesi “ilk konum” veya “doğal durum” olarak nitelendirirler. lk konum, ahlâkî karar almanın başladığı yer değildir, aksine bizi ahlâkî bazı ölçüler ve kurallar belirlemeye zorlayan karmaşa durumudur. Bu karmaşa durumu, bizi devlet ve ahlâk olmak üzere toplumsal kurumları oluşturmayı sağlayacak bir başlangıç noktasına getirir. Başlangıç noktası ne kadar temel olursa yani insan durumunun ne kadar temel, önemli ve kaçınılmaz özelliklerini seçerse o kadar iyi olur. Keyfî (bireysel de diyebiliriz) ve önemsiz başlangıç noktası, bizi amaca ulaştıramaz. 88 Rawls, ilk tecrübelerin bize adil bir başlangıç noktası oluşturmamızın zorunluluğunu gösterdiğini düşünür. Bu başlangıç noktası, insanların özel durumlarını gözetecek ve kendi özel çıkarlarını koruyucu tarzda toplumsal örgütlenmelere girişmelerini sağlayacak şekilde kararlar almalarını engelleyen ahlâkî karar alma durumudur. Rawls, başlangıç noktasında tüm bireyleri birbirine eşit kılacak ahlâkî sınırlamalar için “bilgisizlik peçesi” (veil of ignorance) ifadesine başvurur. Bilgisizlik peçesi, ahlâkî faillerin rasyonel kararlar almasını ve her birinin ahlâkî statülerinin birbirine eşit olmasını sağlar. Başlangıç noktasında bireyler, bilgisizlik peçesi takarlar ve bu şekilde kendilerinin ve diğer insanların maddî ve manevî durumlarını ve sosyal pozisyonlarını bilmezler. Onlar, hangi dünyevî koşullarda yaşadıklarını, bu dünyadaki ekonomik durumlarının, makam ve mevkilerinin ne olduğunu bilmezler. Böyle bir durumda almış oldukları kararlar ancak ahlâkî olma özelliğine sahip olur. 89 Deontolojilerde değer tecrübeleri ahlâkî başlangıç noktaları değildir; başka türden ahlâkî başlangıç noktası belirlemek gerektiğini bize gösteren keyfî/şahsî durumlardır. 87 Anderson, age., s. 2. 88 Nozick, age., s. 35. 89 Rawls, age., ss. 12, 18, 19. 36 Ancak sonuççu yaklaşımlarda değer tecrübeleri, ahlâkî başlangıç noktalarıdır ve bu tecrübeler üzerine bazı sınırlamalar koyularak ahlâkî olanlar tespit edilir. Adam Smith, “tarafsız gözlemci” ve “duygudaşlık” (sympathy) gibi terimlerle ilk değer tecrübeleri arasında ahlâkî olanı belirlemeye yarayan bir yöntem geliştirmeye çalışır. Smith, duygudaşlığı şu şekilde açıklar: “ nsan ne kadar bencil sanılırsa sanılsın onun doğasında, görme zevkinin dışında hiçbir şey beklemeksizin, diğer insanların kaderleriyle ilgilenmesini sağlayan, onların mutluluğunu kendisi açısından bir zorunluluk haline getiren bazı ilkeler bulunur. Başkalarının acı çektiğini hissettiğimizde ortaya çıkan şefkat ve merhamet duygusu, bunlardandır ve bu duygular, onları iyice anlamamızı sağlar.” 90 Smith, bu ifadelerle değer tecrübelerinin insanların birbirleriyle olan duygusal bağlantıları üzerinden sınandığını ifade eder. Bu duygudaşlık süreci içinde ahlâkî failler, birbirlerinin tarafsız gözlemcileridirler. Gözlemciler, hangi talep ve beklentilerin karşılanmasının uygun olduğuna, hangi duyguların tatmin edilmesinde sakınca olmadığına karar verirler. Bu karar, tarafsız gözlemcinin tasvibi ile ortaya çıkar. 91 Sonuççulukta anlık tecrübelerin ahlâkî durumunu belirlemeye yarayan bir yöntem vardır. Bu açıdan sonuççuluk, değer biçmenin bir eylem olduğunu ve ahlâkî karar almanın bir eğilimle ortaya çıktığını savunan bir düşüncedir. Oysa deontolojide ahlâkî karar alma, bir eylem ve eğilim olarak değil bir yatkınlık olarak ortaya çıkar. c. Yatkınlık ve Eğilim Değer biçme bir eylem midir; yoksa bir süreci ifade eden yatkınlık durumu mudur? Değer biçmenin bir eğilimle başladığını ifade ettik. Acaba gerçekten böyle midir? Eğilim (tendency), bir şeye ilgi duymayı, meyletmeyi ve bir şeyi yapmak için bilgi ve duygularımızın bizi o şeye doğru yönlendirmesini ifade eder. Eğilim, bir eylemdir. Bugün ders çalışma eğiliminde, yarın çalışmama eğiliminde olabiliriz. Eğilimle ahlâkî karar vermek, bu anlamda, her ahlâkî durumla karşılaştığımızda yeniden bir zihin durumu kazanmayı/oluşturmayı ve yeni bir tavır almayı ifade eder. Bu, diğer anlamıyla ahlâkî kararların sürekli değiştiği ve şahsî olduğu anlamına gelir. Aristoteles’ten beri ahlâkî kararların bir eğilim değil bizde bulunan bir yatkınlık durumu olduğu anlayışı vardır. Bu düşünce özellikle erdem teorisini savunan düşünürler arasında yaygındır ve yatkınlık, ahlâkın ön doğrusudur. Yatkınlık (disposition), eğilimden farklı bir şeydir. Yatkınlık bir alışkanlığı, bir ş eyi genel bir tavır veya üslup haline getirmeyi ifade eder. Yatkınlık, bizim bilinçli veya 9 9 0 0 Smith, Moral Sentiments, s. 9. 9 9 1 1 James R. Otteson, “Adam Smith: Bir Ahlâk Filozofu”, Piyasa, çev.: Atilla Yayla, sayı 3, Ankara, 2002, s. 51; Gilbert Harman, Explaining Value, Oxford University Press, London, 2003, s. 189. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|