Anab L m dali

 
 
41 
Bu fikrin sistemli ilk savunucusu Aristoteles’tir. O, ruhun üç işlevinden bahseder: 
etkilenimler,  olanaklar,  huylar.  “Arzu,  öfke,  korku,  yüreklilik,  kıskançlık,  sevinç,  sevgi, 
kin, özlem, hırs ve acımanın, genel olarak da haz ya da acının izlediği şeylere ‘etkilenim’ 
diyorum;  bunlardan  etkilenebilmemizi  sağlayanlara,  söz  gelişi  öfkelenebilmemizi,  acı 
duyabilmemizi ya da acıyabilmemizi sağlayanlara ‘olanak’ adını veriyorum. ‘Huylar diye 
de etkilenimlerle ilgili olarak iyi ya da kötü durumumuza diyorum.”
102
 
Aristoteles,  bunları  söyledikten  sonra  etkilenim  ve  olanakların  erdem 
olamayacağını,  iyi  ve  kötü,  huylarda  ortaya  çıktığı  için  erdemlerin  ancak  karakter 
olabileceğini ileri sürer.
103
 Arzu, istek ve eğilimlerimiz erdem olamaz; çünkü bunlar, geçici 
anlık durumlarımızdır. Ahlâk ise bizde kalıcı olan bir şeyde aranmalıdır.  nsanlar, iyi veya 
kötü bir şeye yatkın hale gelebilirler. Tutkularımız bizi kötü şeylere yatkın hale getirirken 
aklımız iyi şeye yatkın hale getirecektir. Akla uygun yaşamak, tutkulara göre yaşamaktan 
üstündür. Bir şey, bizde iyi bir karakter haline geldiğinde, o bizim erdemimiz olur.
104
 
Aristoteles, mutluluğu her şeyin kendisi için yapıldığı en uç iyi olarak tanımlar ve 
ahlâkın  amacının  mutluluk  olduğu  söyler.
105
  Ancak  mutluluk  veren  her  eylem,  erdem 
değildir. Ahlâkı, eylemlerde değil iyi alışkanlıklarda ararız. Başka ifadeyle bir eylemin iyi 
veya kötülüğünden ziyade, insanları iyiye/mutluluğa yönlendirecek bir erdemin bir kişide 
bulunması  ahlâkî  ölçüdür.  Bu  durumu,  erdemli  olmakla  erdemli  davranmak  arasındaki 
farkta  ortaya  koyabiliriz.  Her  erdemli  davranış  bir  kişinin  ahlâklı  olduğunu  göstermez; 
ancak  bu  kişi  bu  davranışı  bir  alışkanlık  ve  doğal  bir  tepki  haline  getirmişse  o  kişinin 
ahlâklı  olduğundan  bahsedebiliriz.  Örneğin,  bir  kez  ölçülü  bir  şekilde  para  harcamak 
değildir  erdemli  olmak;  o,  cimri  ve  savurgan  olmadan  sürekli  ölçülü  davranmaktır.  Bu 
yüzden  Aristoteles,  ahlâkî  davranışın  mutluluğu  amaç  edindiği  şeklinde  sonuççu  bir 
söyleme  sahipmiş  gibi  görünse  de  onun  yaklaşımı  deontolojiktir.  Çünkü  o  ahlâklılığı 
eylemlerde değil “sahip olmakta” (bireylerin ahlâkî özelliklere sahip olmasında) arar.  
Ayn Rand (1905-1982), Douglas B. Rasmussen ve Douglas J. Den Uyl gibi bazı 
yakın dönem filozoflar, liberalizme Aristotelesçi bir yorum  getirirler. Rasmussen ve Uyl, 
erken dönem liberallerin, özellikle John Locke’un siyasetin ahlâkî yönünü önemsediklerini 
ancak son dönemlerde bu ilişkinin zayıfladığını ve çağdaş liberalizmin bu konuda bir kriz 
yaşadığını ileri sürerler. Onlar, bu ilişkiyi yeniden canlandırmak için bu krizin bir sonucu 
olarak  güç  kazanan  ahlâkî  rölativizmden  kurtulmuş,  Aristoteles’in  ahlâkî  düşüncesi 
üzerinden mükemmeliyetçi bir temel oluşturmaya çalışırlar.
106
 
                                                 
102
  
Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, 1105b, 1106a, (s. 29, 30). 
103
  
Aristoteles’in erdemi değer olarak kabul etmesi konusunda bkz. Nikomakhos’a Etik, 1131/25. 
104
  
Age.
, 1095a, 1106a. 
105
  
Age., 
1095a. 
106
  
Douglas B. Rasmussen, Douglas J. Den Uyl, Liberty and Nature: An Aristotelian Defense of Liberal 
 

---

 
 
42 
b)  Eğilim  Olarak  Değer:  Jeremy  Bentham,  John  Stuart  Mill,  Herbert  Spencer 
(1820–1903) gibi klasik faydacılar, ahlâkî değer yargılarını bireyin arzu ve eğilimlerini ön 
plana çıkaran bir yaklaşımla oluştururlar. Hume da Aristoteles’in söylediğinin aksine arzu 
ve tutkuları ahlâkın temeli görür.
107
 
Bentham,  ahlâkî  yargıların  bizde  bir  yatkınlık  olarak  mı  bulunduğunu  yoksa 
onların  eğilim  mi  olduğunu  kitabında  bir  bölüm  olarak  ele  alır.
108
  Bentham,  yatkınlığın 
ahlâk tartışmalarını kolaylaştırmak için uydurulmuş saçma bir kelime olduğunu ileri sürer. 
“Bununla  bir  insanın  zihninin  arkasında  yerleşik  bir  şeyin  olduğu  anlatılmak  istenir.  Bu 
durumdayken  kişi,  bir  eyleme  yönleneceği  zaman  bu  tür  bir  güdü  tarafından 
etkilenmektedir.”
109
  Bentham,  bu  tür  bir  yerleşik  durumdan  çıkan  eylemlerin  ahlâkîliğini 
sorgular;  bir  eylemin  niyeti  ile  sonuçları  arasında  uygunluk  olması  gerektiğini,  yerleşik 
durumdan çıkan eylemlerin sonuçları gözetmekten uzak olacağını ve bu yüzden ahlâkın bir 
yatkınlık durumu olamayacağını ileri söyler. Nitekim aynı kişinin farklı zamanlarda farklı 
niyetler taşıması da bu yaklaşımın hatalı olduğunu gösteren bir tecrübedir.
110
 
Ona göre bir eyleme meyletme, bu eğilimin sonuçları zararlı ise zararlıdır. Sadece 
bazı  eğilimlerin  sonuçlarının  zararlı  olması  muhtemeldir.  Bir  dükkândan  sadece  parasal 
değeri  nedeniyle  ekmek  çalan  birisini  eğilimi  kötüdür.  Çünkü  bir  hiç  uğruna  ekmeği 
değerli  yapan  bir  arzuya  sahiptir.  Hangi  eğilimlerin  kötü  veya  zararlı  olduğunu  anlamak 
zor değildir.  nsanın bünyesine zarar veren davranışlara bizi sevk eden eğilimlerden ancak 
kötü veya zararlı diye bahsedebiliriz.
111
  
Bentham,  ahlâkî  davranışlarımızı  yönlendirecek  olan  şeylerin  arzu,  istek  ve 
eğilimlerimiz  olması  gerektiğini  savunur.  Haz,  tüm  eğilimlerimizin  en  baskını  ve  diğer 
bütün  arzularımızın  en  önemlisidir.  O,  tüm  arzu  ve  eğilimlerimizin  efendisidir.
112
 
Bireylerde ahlâkî değerlerin oluşmasını sağlayan şey, hazzı elde etme ve acıdan kaçınma 
eğilimleridir. O, hangi eğilimlerin kötü olduğunu anlamayı sağlayacak bazı ahlâkî ölçütler 
                                                                                                                                                 
Order
, Open Court, Chicago, 1991; Douglas B. Rasmussen, Douglas J. Den Uyl, A Perfectionist Basis 
for  non-Perfectionist  Politics:  Norms  of  Liberty
,  The  Pennsylvania  State  University  Press, 
Pennsylvania, 2005, s. 19; Bican Şahin, “Özgürlüğün Normları: Eleştirel Bir Kitap Analizi”, Liberal 
Düşünce
, sayı 12, 2007, ss. 239-50. Rasmussen ve Uyl’in liberalizmin çağdaş dönemi ile ilgili ahlâk-
siyaset ilişkisi açısından yapmış oldukları tespitlerini bugün için anlamsız kılacak büyük bir literatür 
vardır. Gauthier, Rawls, Gewirth, Nozick gibi daha birçok düşünür, liberalizmin ahlâkî yönüne vurgu 
yapan eserler yazmışlardır. Ayrıca Ayn Rand’ın Aristotelesçi liberalizm yorumu için bkz. Douglas B. 
Rasmussen,  Douglas  J.  Den  Uyl,  “Ayn  Rand’s  Realism”,  The  Philosophic  Thought  of  Ayn  Rand, 
editörler:  Douglas  B.  Rasmussen,  Douglas  J.  Den  Uyl,  University  of  Illinois  Press,  Urbana  and 
Chicago, 1984, ss. 3-21. 
107
  
David Hume,  nsan Doğası Üzerine Bir  nceleme, çev.: Aziz Yardımlı,  dea  yay.,  stanbul, 1997, s. 
40, 363. 
108
  
Jeremy Bentham, An Introduction to Principles of Morals and Legislation, 1781. 
109
  
Age
., XI/I. 
110
  
Age
., XI/VI, VII. 
111
  
Age
., XII/1, 2; XI/X-XII. 
112
  
Bentham, age., I/1. 

---