Anab L m dali
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
43 koyar. Başkalarının acılarını ve mutluluklarını anlamayı sağlayan duygudaşlık (sympathy) hangi eğilim ve eylemlerimizin başkalarına zarar vermediğini anlamamızı sağlar. 113 Bentham’ın bu ben merkezli ve mekanik anlayışına karşı Mill ve Spencer, bireysel menfaatle toplum menfaati arasında daha uzlaşmacı bir eğilim teorisi ileri sürerler. Ancak onları aynı noktada buluşturan düşünce, sonuçlar gözetilerek yapılan ahlâkî bir eylemin bir yatkınlıktan çıkmasını kabul etmemeleridir. Ancak diğer taraftan onların sadece haz ve acıdan sakınma duygularını ahlâka temel kabul etmeleri, ahlâkın temelini doğru yerde aramalarına rağmen eksik bir gözlemle bunu yaptıklarını gösterir. Şefkat, merhamet, sadakat, güven gibi duygular, haz ve acıdan daha fazla ahlâkî motife sahiptir. Bu açıdan her ne kadar Mill ve Spencer, Bentham’ın düşüncelerini revize etseler de onun düştüğü bazı hatalara düşmekten kurtulamamışlardır. Oysa daha önce skoç düşünürler, ahlâkın sadece belirli bazı duygularla açıklanmaya çalışılmasını eleştirmişlerdir. Huctheson, bencil istekler ve genel veya açık (public) istekler şeklinde bir ayrım yapar. Ona göre bencil istekler, ahlakın doğasını anlatmaya yetmez. 114 Hume, arkadaş canlısı, (sociable), yumuşak başlı, (good natured), merhametli, minnettar, cömert, hayırsever olma gibi özelliklerin bencillikten daha fazla ahlâkı anlatan şeyler olduğunu söyler. 115 Smith de başkalarına yönelik ve onların tasvip edebileceği türden açık duyguları, ahlakın temeline koyar. 116 c) Seçim olarak değer: Değerlerimizi belirleyen şey rasyonel seçimlerimizdir: Değerlerimiz, seçimlerimizdir. Özellikle yeni Kantçı düşünürler, değer ve seçim arasında bir ilişki kurarlar. Seçimler, değerlerimizi belirler. Onlar genellikle toplum menfaati ile bireyin menfaati arasında bir uzlaşmaya girişirler. Ancak bunu Mill ve Spencer’da olduğu gibi haz veya duygu temelli değil, Kantçı bir rasyonaliteye başvurarak yapmayı denerler. David Gauthier (d. 1932) bu tarz bir düşünceye örnek olarak verebiliriz. Gauthier, kendine özgü bir rasyonel seçim teorisi savunur. Onun seçim teorisinin temel kavramları tercih, fayda ve azamîleştirmedir. Rasyonel seçim teorisi, ahlâkı rasyonel anlaşma ile açıklar. Gauthier, iki tür seçimden bahseder. Birisi, parametric seçimdir. Buna göre failler, kendilerini tek başlarına eylemlerin merkezinde görürler. kincisine göre ise insanların birbiriyle olan etkileşimi stratejik seçimi gerektirir. Buna göre bir kimsenin seçimi, başkalarının beklentilerine uygun olmak zorundadır; aynı şekilde başkalarının seçimi de bu kişinin beklentilerine uygun olmalıdır. 117 113 Age ., VI/14, 21. 114 Hutcheson, age., s. 22. 115 David Hume, An Enquiry Concerning the Principles of Morals (EPM), Oxford University Press, Oxford, 1998, s. 78. 116 Smith, age., s. 322. 117 Gauthier, age., s. 21. 44 Gauthier, bu şekilde ahlâkî değerlerin rasyonel ve stratejik seçimlerin ürünü olduğunu ileri sürer. Onun rasyonellikten kastettiği şey, kişisel menfaati ve toplum menfaatini birbirini zedelemeyecek şekilde artıracak olan uygulamalı bir rasyonelliktir. Bu nedenle en genel anlamda uygulamalı rasyonellik, artırma/azamileştirme ile özdeşleştirilir. Rasyonel seçim, burada matematiksel bir yapı arz eder; bir kimse, sınırlamalara konu olan bazı miktarları azamîleştirmeye çalışır. Azamîleştirilmiş miktar, tercihlerle irtibatlandırılmalıdır. Rasyonel seçim teorisi, kesin bir tercih ölçüsü koyar: fayda; Gauthier, rasyonelliği faydanın azamîleştirilmesi olarak görür. Bu şekilde fayda, tercihle bağlantılı olarak düşünülen olgu durumları ile irtibatlandırılır. Faydanın azamîleştirilmesine getirilecek sınırlamalar, eylemin gerçekleşme imkânı göz önüne alınarak belirlenir. Rasyonel fail, sınırlı bir eylem grubu arasından seçimde bulunarak kişisel yararını azamîleştirir. 118 Bizim faydayı temin edeceğimiz davranış biçimlerimiz bellidir. Fail olarak biz, sadece bunlar arasında kişisel menfaatimizi azamîleştireceğini düşündüğümüz bu eylemler arasında bir seçimde bulunuruz. Rasyonel seçim teorisi açık bir şekilde değeri fayda ile özdeşleştirir. Bu tanımlama fail açısından yeterli olabilir. Ancak bir gözlemci, faydanın azamîleştirilmesinde bireysel tercihlerin bir ölçü olarak alınmasının uygun olmadığını ifade edecektir. Gauthier, faille gözlemci arasındaki anlaşmazlığın değerle tercih arasında kurulan ilişkiden kaynaklandığını ifade eder. Ona göre değerler, tercihlere bağlı değildir; aksine rasyonel seçimleri değerler belirler. Bu açıdan değer, maddî bir ölçü değil tercihler için bir kural, bir standarttır. 119 Gauthier’in, “Düşünce değil, arzu ve biliş değil, irade, iyi ve kötünün kaynaklarıdır.” 120 ifadesi, bu ifadelerle çelişiyor görünebilir. Biz, akıl ve duygu arasındaki bu çelişkili ifadeleri, kişisel menfaatle toplum menfaatini uzlaştırmaya çalışanlar arasında genel olarak görürüz. Kişisel menfaati ahlâkın temeline koyanlar için değerlerimiz, duygularımızın ürünüdür; ahlâkta toplum menfaatini gözetmek ise değerlerimizin rasyonel bir stratejinin ürünü olmasını gerektirir. Ludwig von Mises, temelde “değere ilişkin hiçbir hazır yargının bulunmadığını”, ancak bir piyasa sisteminde (özgürlük ortamında) değere konu olan şeylerin bireylerin karşılıklı tercihlerinin bir sonucu olarak nesnel değerlerini aldıklarını söyler. 121 “Hazır bir yargının bulunmadığını” söyledikten sonra nesnel değerlerden bahsetmek, bir çelişki gibi 118 Age. , s. 22. Buna faydacılığın bir türü denebilir mi? Eylemleri yönlendiren bireysel bir duygu yani haz veya başka bir şey değildir; her ne kadar bir faydadan bahsedilse de bu terim, hazla özdeş değildir. Gauthier’de fayda daha çok bireyler arası rasyonel bir paylaşımı ifade eder. Diğerinde ise paylaşmayı değil, üretmeyi ifade eder. 119 Age., s. 22. 120 Age. , s. 21. 121 Ludwig von Mises, “Sosyalist Devlette ktisadî Hesaplama”, Piyasa, sayı 14, 2005, stanbul, ss. 58-9. Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|