Anar İsayev Ramil Rəhimov

 
214 
 
2.
 
Osmanlı sultanı Krım xanlığının müstəqilliyini tanıdı. 
3.
 
Osmanlı dövləti tarixdə ilk dəfə olaraq məğlub dövlət kimi təzminat ödəməli oldu. 
Kiçik Qaynarca sülh müqaviləsi nəticəsində: 

 
Krım xanlığının taleyi ciddi təhlükə altına düşdü. 

 
Rusiyanın Krıma yiyələnməsi asanlaşdı. 

 
Qara dənizdə Osmanlı dövlətinin hökmranlığı dövrü başa çatdı.
 

 
Osmanlı dövlətinin beynəlxalq nüfuzu zəiflədi.
 
Krıma yiyələnmək üçün Rusiya höküməti 1783-cü ildə 
Krım xanlığını «Tavrida» adı ilə ilhaq etdi. 
Krımın 
Rusiyaya ilhaq  edilməsi 1787-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında yeni müharibəyə səbəb oldu. Osmanlıların 
Kinburn  qalasına  hücumu  ilə  başlayan  müharibə  Osmanlı  dövləti  üçün  uğursuzluqla  nəticələndi.  1791-ci  ilin 
yanvarında  Yassıda  Osmanlı  dövləti  ilə  sülh  bağlandı.  Yassı  sülhünün  şərtinə  görə 
Osmanlı  dövləti  Krım 
barəsindəki  iddialarından  birdəfəlik  əl  çəkdi  və  onun  Rusiya  imperiyasına  mənsub  olmasını  təsdiq  etdi.
 
Bu 
müharibə  nəticəsində  Osmanlı  dövlətinin  həm  Balkanlarda,  həm  də  Qara  Dəniz  və  Qafqazda  nüfuzu  aşağı 
düşdü. Qələbədən ruhlanan Rusiya  yeni işgallara hazırlaşdı.
 
 
Rusiyanın Xəzərsahili vilayətlərdə möhkəmlənmək təşəbbüsü 
XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  Cənubi  Qafqaz  hələ  də  Rusiyanın  maraq  dairəsində  qalmaqda  idi.  Cənubi 
Qafqazda möhkəmlənmək siyasi cəhətdən də Rusiya üçün əlverişli idi. 1783-cü ildə Krımın Rusiya tərəfindən işğalı  
və həmin ildə Kartli-Kaxetiya çarlığının Georgiyevsk müqaviləsi ilə Rusiyanın himayəsinə keçməsi Azərbaycana 
siyasi  təsirini  gücləndirdi  və  onun  isti  dənizlər  uğrunda  mübarizəsini  asanlaşdırdı.  Bu  dövrdə  Rusiya  üçün 
Azərbaycan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə ki: 

 
Müxtəlif  kənd  təsərrüfatı  məhsulları  ilə  zəngin  olan  Azərbaycan  inkişaf  etməkdə  olan  Rusiya 
manufaktura sənayesi üçün əlverişli xammal mənbəyi və satış bazarı ola bilərdi. 

 
Azərbaycan  öz  coğrafi  mövqeyinə  görə  Rusiyanın  Şərq  ölkələri  ilə  yaratmaq  istədiyi  iqtisadi  əlaqələr 
üçün əsas hərbi- strateji məkan idi. 
Məhz buna görə də Rusiyanın Xəzər dənizində fəaliyyətinin artması həm ticarət məsələləri baxımından, həm 
də hərbi-strateji nöqteyi-nəzərdən böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 
Bu  dövrdə  Rusiyanın  Azərbaycanın  Xəzərsahili  ərazilərində  işğalçılıq  məqsədini  həyata  keçirməsinə  Qərbi 
Avropa dövlətlərinin, xüsusilə İngiltərənin dəstəklədiyi Osmanlı imperiyası ciddi maneçilik törədir, özünün daxili 
çətinliklərinə baxmayaraq, Rusiyanın bu regionda möhkəmlənməsinə yol verməməyə çalışırdı. 
Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şərqi Gürcüstana yürüşü ərəfəsində (1795) gürcü çarı II İrakli kömək üçün 
Rusiya dövlətinə müraciət etdi. Lakin Rusiya Kartli-Kaxetiya çarlığına kömək etmədi. Rusiya hakim dairələri Ağa 
Məhəmməd xan Qacarın Tiflisi işğal etməsinə bir növ «göz yumdu» ki, Cənubi Qafqaza ordu yeritmək üçün bəhanə 
qazansın.  Rus  imperatoru  II  Yekaterina  yaranmış  siyasi  vəziyyətdə  Gürcüstanı  qurban  verməklə  Cənubi  Qafqaza 
daxil olmaq və Xəzər dənizinin qərb sahillərini ələ keçirmək istəyirdi. 
II Yekaterina qəti olaraq Azərbaycanı işğal etmək üçün güclü hərbi yürüş təşkil olunmasına sərəncam verdi.  
Nəhayət, II Yekaterina hökuməti 1796-cı ilin yazında Cənubi Qafqaza və Azərbaycana yürüşə başladı. Bu yürüşdə 
rus qoşunlarına general Valerian Zubov başçılıq edirdi. Lakin 1796-cı il noyabrın 6-da II Yekaterinanın qəflətən 
ölümü  və  Rusiyanın  Qərbi  Avropa  ölkələri  ilə  münasibətlərinin  mürəkkəbləşməsi  rus  qoşunlarının  Cənubi 
Qafqazdan  geri  çağırılmasına  səbəb  oldu.  Beləliklə,  XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  Rusiya  imperiyasının  Cənubi 
Qafqazı, o cümlədən Azərbaycanı işğal etmək siyasəti və  isti dənizlər uğrunda mübarizəsi yarımçıq qaldı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
215 
 
Avropa və Amerika xalqlarının mədəniyyəti 
 
Qərbi Avropa mədəniyyəti 
XVIII əsrdə Avropada manufakturaların və ticarətin inkişafı elm və mədəniyyətin inkişafına təkan verdi.  
XVII-XVIII əsrlərdə Avropanın tanınmış elm və incəsənət sahəsində tanınmış alimləri aşağıdakılar idi: 

 
İngilis alimi İsaak Nyuton  dünya cazibə qanununu kəşf etdi və alman alimi Q. Leybnitslə birlikdə ali 
riyaziyyatın əsasını qoydu. 

 
Niderland  alimi  A.Levenhuk  baxılan  cismi  150-300  dəfə  böyüdən  və  bakteriyaları  öyrənməyə  imkan 
verən linza ixtira etdi. 

 
İngilis alimi E.Cenner  türklərdən öyrəndiyi çiçək xəstəliyinə qarşı peyvəndi öz ölkəsində tətbiq etməyə 
başladı. 

 
Frazsız drammaturqu Molyer  komediyalarında yaşadığı dövrü tənqid edirdi. 

 
Alman şairi, filosof və dramaturqu
 Şiller faciə əsərlərində yaşadığı dövrü tənqid edirdi. 

 
Alman bəstəkarı və musiqiçisi İ.Bax mindən artıq musiqi əsəri yaratmışdı
.
 

 
Avstriya 
musiqiçisi və 
bəstəkarı
 V.Motsartın  «Don Juan», «Fiqaronun toyu» operaları yaşadığımız 
dövrdə də gözəl musiqi əsərləri hesab edilir. 

 
Fransız  rəssamı  Jak  Lui  Davidin  -  «Marat»,  «Brut»  və  digər  rəsmləri  indiyədək  muzeydə  qorunub 
saxlanılır. 
  
Romadakı  Müqəddəs  Pyotr  kilsəsi  isə  dövrün  barokko  üslubunda  inşa  edilmiş  memarlıq  əsərlərinin  ən 
yaxşı nümunəsidir. 
 
Tarixdə ən çox öyrənilmiş 100 şəxsiyyətlər silsiləsindən 
 
Tanınmış  ingilis  alimi  İssak  Nyuton  mexanika,  optika,  astronomiya,  riyaziyyat 
sahələrində elmi işləri ilə dünya şöhrəti qazanmışdı. Nyutonun dövründən bəri 10-12 nəsil 
artıq  bir-birini  əvəzləsə  də  onun  elmi  əsərləri  hələdə  dəyərini  itirməyib.    XVII  əsrin 
sonunda  o,  elmi  kəşflərində  əvvəlki  iki  əsrin  alimləri  olan  Kopernik,  Kepler  və Qalileo 
Qalileyin    işlərini  tamamlayaraq  universal  sistem  yarada  bilmişdi.  Nyuton ümumdünya 
cazibə  qanununu kəşf  etmiş,  güzgülü  teleskop  yaratmış  və  optika  sahəsində  çox  vacib 
təcrübələrin  müəllifi  olmuşdu.  Təcrübələr  əsasında  o,  ağ  işığın  müxtəlif  rənglərə 
parçalanmasını  sübuta  yetirərək  ilk  dəfə  olaraq  işıq  dalğalarının  uzunluğunu  ölçmüşdür. 
Ümüdünya  cazibə  qanunu  ideyası  Nyutona  qədər  də  bir  sıra  görkəmli  alimlər  tərəfindən 
irəli  sürülmüşdü.  Lakin  ondan  əvvəl  bu  mövzuya  toxunan  alimlər  Nyuton  qədər  heç  kim 
cəzbetmə  qanununu  və planetlərin  hərəkəti  qanununu  ( Kepler  qanunu)  onun  qədər aydın 
və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi.  
 
Qotfrid  Leybnits görkəmli  alman  filosofu,  riyaziyyatçısı  və  hüquqsünası, ikili  say 
sistemi layihəsinin müəllifi olmuşdur.  
Hüquq və fəlsəfə təhsili alan Leybnits XVII əsr Avropa siyasəti və diplomatiyasında önəmli 
rol  oynamışdır.  Eyni  dərəcədə  fəlsəfə  və  riyaziyyat  elmlərinə  də  misilsiz  töhfələr  vermiş 
Leybnits  ingilis  alimi  Nyutonla  birlikdə  Riyazi  analiz  elmini  ixtira  etmiş,  faktiki  olaraq 
müasir  kompüterlərinn  əsasını  təşkil  edən  ikirəqəmli  hesablama  sistemini  yaratmışdır. 
Optimistik  nöqteyi-nəzərdən  çıxış  edən  Leybnits  əsərlərində  yaşadığımız  kainatın  məhdud 
mənada, Allahın yarada biləcəyi ən mükəmməl məkan kimi qəbul etmişdi. 
 
Antoni  van  Levenhuk   mikroskop  konstruktoru,  elmi  mikroskopiyanın  –
 mikrobiologiyanın  əsasını  qoymuş,  öz  mikroskopu  vasitəsi  ilə  bir  çox  canlı  materiyaların 
müxtəlif  strukturlarını  öyrənmiş  holland  təbiətşünası  idi.  Levenhuk  hazırladığı  linzaları 
metal  eynəkliklərə  quraşdıraraq  dövrünün  ən  müasir  mikroskopunu  yaratmış  və  onun 
köməyi  ilə  bir  sıra  kəşflər  etmişdi.  O, Robert  Hukun “Mikroqrafiya”  əsərini  oxuduqdan 
sonra,  onda  ətraf  mühitin  linza  vasitəsilə  öyrənilməsinə  maraq  yaranmış,  italyan  bioloq-
həkimi Marçello  Malpigi ilə  birlikdə  zooloji  tədqiqatlarda  mikroskodan  istifadə  etməyə 
başlamışdı.  Həyatı  boyu  o,  150-300  dəfə  böyüdücülük  qabiliyyətinə  malik  250  linza 
hazırlamışdı.  
 
 
 
 
 
Nyuton (1642-1727) 
 
 
 
Leybnis (1646-1716
)
 
Levenhuk (1632-1723) 

---