Andijon davlat universiteti kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o
Badiiy gimnastikaga saralash me’zonlarini xususiyatlari
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.2.
Badiiy gimnastikaga saralash me’zonlarini xususiyatlari . Mana yigirma-o‘ttiz yildan buyon yosh sportchilarni tanlash muammosi olimlar va amaliyotchilarning diqqat-e’tiborlarini o‘ziga jalb etib kelmoqda (S.S.Groshenkov; Gujalovskiy A.A.; V.V.Kuznetsov; N.J.Bulgakova; M.YA.Nabatnikova,; V.N.Filin va boshqalar). Biroq mazkur masala bo‘yicha chop etilayotgan maqolalar sonini tobora ortib borayotganligiga qaramay, hozirgi vaqtga kelib amalda bo‘lgan bolalarni tanlash shakllari va usullari, ko‘pchilik hollarda, etarli darajada takomillashmagan. Badiiy gimnastika ham bundan mustasno hisoblanmaydi. Ushbu sport turini zamonaviy rivojlanish bosqichidagi sportchilarni yosharish tendensiyasi tanlash samaradorligini oshirish muammosini har qachongidan ham keskin bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Bundan tashqari, bolalarni tanlash bo‘yicha aniq tavsiyalar yo‘qligi yuksak sifat darajasida tanlov o‘tkazish juda qiyinlashgan vaziyatni vujudga keltirmoqda. Paydo bo‘lgan vaqtidan buyon badiiy gimnastika sezilarli o‘zgarishlarga uchradi va o‘zgarishlar mazkur sport turini rivojlanish tendensiyasini ifodalagan holda hozir ham davom etmoqda. Sportchi qizlarning buyumlar bilan mashqlarni bajarish mahoratini oshirishda texnik tayyorgarlikning rolini tobora ortib borishi 47 (O.A.Ivanova, 1982; N.Robeva, ; T.S.Lisitskaya,; N.A.Ovchinnikova,; L.A.Karpenko va boshqalar) zamonaviy badiiy gimnastikaning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanishi, shubhasiz. Mazkur faktni inobatga olgan holda, biz ushbu sport turining rivojlanishini asosiy tendensiyalarini inobatga olgan holda tanlashni qarab chiqishga urinishni amalga oshirish zarur deb hisobladik. Bu asosiy tendensiyalar rekord natijalarga erishish uchun u yoki bu xususiyatlarning ahamiyatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi va iz qoldiradi. Sport nazariyasi sport faoliyatidagi asosiy qonuniyatlar to‘g‘risidagi ilmiy bilimlar to‘plamidan tashkil topgan bo‘ladi. Sport faoliyatining juda ko‘p turlari mavjud, biroq, so‘zsiz, ularning orasida: musobaqa faoliyati, sport tayyorgarlik va sport tanlovi eng muhimlari hisoblanadi (Gujalovskiy A.A.; V.N.Platonov va boshqalar). Aynan mazkur uchta elementlar sport sohasidagi faoliyat va rivojlanishni yaxlit holda (S.V.Bryankin, L.N.Jdanov, B.N.SHustin, ) aniqlaydilar. Ushbu uchta elementning hammasi tizimni tashkil etadi, o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq hamda bir-birini to‘ldiradi va bir-birini rivojlanishiga zamin yaratadi. SHuning uchun ham ularning bittasini buzilish butun tizimni vayron bo‘lishiga olib keladi. Biroq, boshqalariga nisbatan tanlovni eng katta muammoviyligini ko‘rsatib o‘tish kerak. Bu qisman, muammoni o‘rganish davri qisqaligi bilan tushuntiriladi. Ushbu davrning boshlanishi XI-o‘tgan asrning 60-yillari o‘rtasiga to‘g‘ri keladi (YU.K.Rozin; A.A.Mukambetov va boshqalar). Ilmiy nuqtai nazardan sportda tanlovga nisbatan kasbiy tanlov ancha to‘laroq asoslangan. Biroq, afsuski, kasbiy tanlov sport tanlovi uchun, ular o‘xshash bo‘lishiga qaramay, asos bo‘la olmaydi, chunki jarayonlar bir xil emas. Sportdagi tanlovning asosiy farq qilish qirrasi shunda-ki, bu jarayonda o‘rganish ob’ekti sifatida maktab yoshidagi, yosharish munosabati bilan hatto-ki maktabgacha tarbiya muassasasi yoshidagi bolalar ishtirok etadilar. SHuning uchun, kasbiy yo‘naltirish va tanlov tamoyillarini inobatga olgan holda sport sohasidagi mutaxassislar kasbiy yo‘naltirishning barcha qoidalarini sport sohasiga 48 avtomatik tarzda ko‘chirib o‘tkazish mumkin emas deb hisoblaydilar (S.S.Groshenkov). Keyingi paytlarda bir qator ilmiy izlanish natijalari chop etilgan bo‘lib, ularning mualliflari S.S.Groshenkov, A.A.Gujalovskiy; V.V.Kuznetsov; N.J.Bulgakova; V.M.Zatsiorskiy, N.J.Bulgakova; S.V.Bryankin, A.T.Konstanistov; M.YA.Nabatnikova muallifdoshlar bilan,; V.M.Volkov, V.P.Filin; YU.F.Kuramshin, A.N.Pershin, V.M.Popovskiy; V.P.Filin va boshqalar) sportchilar tanlovini o‘z tuzilmasiga, shakllariga va texnologiyasiga ega bo‘lgan tizim sifatida tasavvur qiladilar. Bizning fikrimizcha, mazkur masalani aynan ana shu nuqtai nazardan qarab chiqilishi eng istiqbolli hisoblanadi. Ushbu muammoning ilmiy echimi faqatgina tanlovni tashkil etish va uslubiyotini tartiblashni emas, balki nazorat tizimini ishlab chiqishni va xalqaro toifadagi sportchilarga qo‘yiladigan zamonaviy talablar darajasida individual xususiyatlarni inobatga olgan holda o‘quv-trenirovka jarayonini boshqarishni ham imkoniyatini beradi. Sportning ijtimoiy ahamiyatini ortib borishi, sport natijalarini o‘sishi va xalqaro arenada raqobatni kuchayishi o‘quv-trenirovka jarayonini, uning tashkiliy qismi sifatida tibbiy-biologik, pedagogik va ijtimoiy hodisalar majmuasi asosida tanlovni ham, ilmiy tashkil etish muammosini hal qilishni talab qiladi. Sportda tanlov muammosi bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar orasida hozirgacha ko‘pchilik masalalar bo‘yicha yagona nuqtai nazar shakllanmagan. Bu fakt asosiy tushunchalarni bir qiymatli aniqlanmaganligida ifodalanadi. Hozirgi paytda “sportda tanlov” yoki “sport tanlovi” tushunchasining bir nechta ta’riflari mavjud bo‘lib, ularning ayrimlarini tahliliga to‘xtalib o‘tish zarur deb hisoblaymiz. Chunonchi, E.Yu.Rozin sport tanlovi - bu sport turi bo‘yicha shaxsga mahoratning eng yuksak darajasida qo‘yiladigan ixtisoslashgan talablar tizimi, uning o‘rta va pastki sathlarida majmuaviy baholash asosida aniq shaxsning yutuqqa erishish ehtimolini istiqbollash (bashorat qilish) imkoniyatini beradigan tizim deb hisoblaydi. 49 Ushbu ta’rifning hamma ijobiy tomonlarini inobatga olgan holda, uning ayrim bir tomonlamaligini ham ta’kidlamaslik mumkin emas. Mazmun-mohiyatiga ko‘ra, tanlov natijani bashorat qilishgagina olib kelinadi, xolos va buni etarli deb hisoblash mumkin emas. Bashorat qilish masalasi tanlovda eng muhim masalalardan biri hisoblansa ham, u yakkayu-yagona emas, chunki biz idealni (modellashtirish) aniqlash, kvalifikatsion normativlarni tanlash va, nihoyat, tanlovni tashkil etish singari elementlarni tashlab yubora olmaymiz-ku (N.J.Bulgakova) V.Ya.Buninning nuqtai nazariga ko‘ra, “sport tanlovi” - bu sport faoliyatiga uning mumkin bo‘lgan ishtirokchisini kiritish yoki kiritmaslik to‘g‘risida qaror qabul qilish va amalga oshirishning ilmiy bashorat qilishga asoslangan jarayonidir. “Tanlov” so‘zini ishlatilishi tor ixtisoslikni nazarda tutadigan katta sportga nisbatan qo‘llanishi eng maqbuldir. Yuqorida zikr etilgan ta’rifda ushbu momentni yo‘qligi, bizning nuqtai nazarimizga ko‘ra, ta’rifni aniqlashtirishni talab qiladi. Yu.F.Kuramshin va hammualliflar sportda tanlash jarayoni deganda quyidagini tushunish kerak deb hisoblaydilar: sinaluvchi shaxslar guruhidan shundaylarini tanlab olish kerak-ki, ular o‘z qobiliyatlari, tayyorgarlik darajasi va boshqa mezonlari bo‘yicha mazkur sport turi talablariga eng katta miqdorda mos kelishlari lozim hamda trenirovkalar yordamida mazkur sport turida eng katta sport mahoratiga erishishi mumkin yoki mas’ul musobaqalarda o‘zi uchun imkon qadar maksimal sport yutuqlariga erishish qobiliyatiga ega bo‘lishi va musobaqa faoliyatida yuqori mustahkamlik namoyon etishi lozim. Mazkur ta’rifning ustunliklari yo‘q emas, chunonchi unda mantiq mavjud, biroq, afsuski, katta hajmda ifodalanganligi uni har tomonlama qulay va omadli deb hisoblab bo‘lmaydi. Sport tanlovini o‘rganishda A.A.Mukambetov bu jarayonni, umuman olganda, aniq sport turi bilan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan odamlarni izlash, 50 keyinchalik esa ularning orasidan eng iqtidorlilarini, iste’dodlilarini va talantlilarini ajratib olish deb hisoblaydi. Bizning fikrimizcha, muallif tanlovni tizim sifatida tasavvur qilishga va uni majmuaviy xarakterini aks ettirishga erishmagan. Bundan tashqari, iqtidorli, iste’dodli va talantli singari tushunchalardan sinonim sifatida foydalanish qobiliyatlar nazariyasi nuqtai nazaridan qaraganda o‘rinsiz. Bugungi kunga kelib, bizning nuqtai nazarimizga ko‘ra, sport tanlovini V.N.Filin tomonidan keltirilgan ta’rifda eng qulay va omadli deb hisoblash mumkin bo‘lib, unda bu tushuncha “aniq bir sport turida ixtisoslashtirish uchun bolalar qobiliyatini aniqlashga asos bo‘ladigan pedagogik, psixologik, sotsiologik va tibbiy-biologik tadqiqot usullarini o‘z tarkibiga olgan tashkiliy-uslubiy tadbirlar tizimi” sifatida qaraladi. Yuqorida keltirilgan ta’rif tizimli yondashuv nuqtai nazaridan ifodalangan va bu muallifga tanlovning majmuaviy xarakterini ta’kidlash imkoniyatini, oxirgi maqsadni - ma’lum bir sport turida ixtisoslashtirishni ko‘rsatilishi esa unga maksimal aniqlikka erishi imkoniyatini bergan. Juda ko‘p hollarda “tanlov” iborasi “sport orientatsiyasi” bilan birgalikda ishlatiladi. SHuning uchun sport tanlovi va orientatsiya so‘zlari birikmasi oddiy hol bo‘lib qoldi, shu bilan birga, shunchalik bo‘lib ketdi-ki ayrim mualliflar ushbu ikki tushunchalarni o‘zaro tenglashtiradigan bo‘ldilar va bunday holni, bizningcha, to‘g‘ri deb hisoblab bo‘lmaydi. Shunga qaramay, sport orientatsiyasi va tanlov, ular bajaradigan funksiyalar har xil bo‘lsa ham, yagona jarayonda amalga oshiriladi. Ko‘pgina mutaxassislar sport orientatsiyasini insonning qobiliyatlari va intilishlarini o‘rganish va buning natijasida mazkur insonni u yoki bu sport turi bilan shug‘ullanish uchun tavsiya etish nuqtai nazaridan qaraydilar (S.S.Groshenko; A.N.Gukalenko; E.Yu.Rozin; Yu.F.Kuramshin va hammualliflar va boshqalar) va u insonni tavsiya etilgan sport turida ommaviy razryadlarni bajarishga yo‘naltirish imkoniyatini beradi. 51 Tanlov - ayniqsa, agar unga etik nuqtai nazaridan qaraganda, ancha murakkab va mas’uliyatli jarayondir. Chunki inson imkoniyatlarining tanlangan sport turiga mos kelmagan hollarida mazkur odamni mashg‘ulotlarga yaroqsizligi faktini tan olishga to‘g‘ri keladi. N.J.Bulgakov, A.T.Voronsov ta’kidlashiga ko‘ra, aniq bir insonning ko‘p yillik trenirovkalar davomida o‘rganishga va o‘sib borishga nisbatan bo‘lgan potensial qobiliyatlarini aniqlash sport tanlovining asosiy vazifasi hisoblanadi. Asosiy vazifasidan tashqari, tanlov muammosi quyidagi to‘rtta ketma-ket vazifalarni echish (N.J.Bulgakova; V.M.Zatsiorskiy, N.J.Bulgakova ) bilan bog‘liq: 1. Model xarakteristikalarni aniqlash. 2. Istiqbollash (bashorat qilish). 3. Klassifikatsiyalash. 4. Tashkillashtirish. Istiqbollash (bashorat qilish) tanlov muammosining eng muhim va tor joyi hisoblanishini ta’kidlash lozim. Chunki, Istiqbollash (bashorat qilish) mavjud bo‘lmagan holda samarali tanlov ham bo‘lmaydi, axir. “Istiqbollash (bashorat qilish) - insonning rivojlanishi tendensiyalarini tahlil qilish asosida ob’ektni rivojlanishini istiqbollashni shakllantirishga yo‘naltirilgan anglash faoliyati turi” (V.I.Balandin, Yu.M.Bludov, V.A.Plaxtienko, 13-sahifa). Ta’rifdan bashorat qilishning maqsadi ham kelib chiqadi va uni sport faoliyati natijalarining fikran oldindan g‘ururlanishi sifatida ifodalash mumkin. Siklik xarakterdagi sport turlarida, o‘yinlarda va yakkakurashlarda istiqbollash (bashorat qilish) ancha vaqtdan buyon amaliyotda qo‘llanmoqda. Biroq, bashorat qilishning ko‘pgina usullari natijalar hakamlarning sub’ektiv ballari asosida chiqariladigan (sport va badiiy gimnastika, suvga sakrash, figurali uchish va shu singarilar) murakkab koordinatsiyali sport turlarida etarli darajada samarali emas. So‘nggi yillarda mazkur sport turlari guruhi uchun bashorat qilishning ixtisoslashgan usullari ishlab chiqilmoqda. Chunonchi, sport yutuqlari 52 dinamikasini bashorat qilish bir nechta nisbatan mustaqil bo‘limlardan jamlanadi. Ularning orasida musobaqa mashqlari mazmunini, xususan texnik murakkablikni, kompozitsiyani, yangi original elementlar va birikmalar mavjudligini bashorat qilish eng muhimi hisoblanadi (V.S.Cheburaev). Tanlov - bu uzoq vaqt davom etadigan jarayon bo‘lib, sportchining butun ko‘p yillik tayyorgarligi davomida o‘tkaziladi va shuning uchun ham uni turli bosqichlarga bo‘lish etarli darajada qonuniyatli hisoblanadi. Bunday bosqichlarga bo‘lish zaruratini hech kim inkor etmaydi. Ayrim mutaxassislar (V.P.Filin, S.S.Groshenkov va boshqalar) uni sportchilarning yosh-kvalifikatsion xususiyatlari bilan bog‘laydilar, boshqalari (V.M.Volkov, A.A.Gujalovskiy, V.K.Balsevich va boshqalar) bosqichlilikni jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun organizm rivojlanishining eng qulay “sensitiv” davrlari bilan asoslaydilar. Biroq, afsuski, keyingi paytlarda chop etilgan izlanishlarga oid materiallarda tanlov bosqichlarining miqdoriy va sifat tomonlari to‘g‘risida yagona fikr uchramadi. M.Ya.Nabatnikova va V.P.Filinlar ko‘p jihatdan bir-biriga ancha o‘xshash bosqichlarga bo‘ladilar. Ular tomonidan sportchining ko‘p yillik tayyorgarlik ko‘rishini bosqichlarni bo‘lish uchun asos sifatida olingan. SHu bilan birga, bunday bo‘linish, bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda eng qulay hisoblanadi, chunki ixtiyoriy bir sport turi uchun uni qo‘llash mumkin. Birinchi bosqich tanlovning eng murakkab bosqichi hisoblanib, bunda faoliyatni boshlash uchun insonning intilishlari va qobiliyatlari aniqlanishi kerak. Bolalarni boshlang‘ich tanlovi ikki ko‘rinishda: ajratib olish va saylash ko‘rinishlarida amalga oshirilishi mumkin (S.V.Bryankin, A.T.Kontanistov). Ajratib olish - ma’lum sport turi bo‘yicha shug‘ullanish istagida bo‘lganlar va shu maqsadda sport maktabiga kirish imtihoni topshirish uchun kelganlar orasidan tanlab olish. Saylash, odatda, ajratib olish bo‘yicha mutaxassis yoki ularning baholanishini bilmaydigan murabbiylardan biri tomonidan o‘tkaziladi. Saylash ko‘rinishida amalga oshirilgan tanlov, o‘z-o‘zidan ravshanki, ma’lum ustunliklarga 53 ega: birinchidan, imtihonning qisqa muddatda o‘tkazilishi bolaning qobiliyatlarini aniq baholash imkoniyatini bermaydi; ikkinchidan, imtihonga kelganlar kontingenti har doim ham qo‘yiladigan talablarga javob bera olmaydi; uchinchidan, imtihon xohlovchilarning noma’lum qismini sport bilan shug‘ullanishga yaroqsiz deb tan olishni etik muammolari bilan bog‘liq. Amaliyotda tanlovning ushbu ikki shakli, ko‘pchilik hollarda, o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Boshlanishida, odatda, saylab olish amalga oshiriladi, sportchining kelgusida istiqbolligini bashorat qilishda esa test o‘tkazish kerak va buning oqibati sifatida ajratib olish lozim bo‘ladi. Tanlash va orientatsiya tizimi murakkab ijtimoiy mexanizm hisoblanadi va faqatgina sport uchun ishlab qolmay, balki u faoliyatning boshqa sohalari, xususan ta’lim va tarbiya, bilan ham chambarchas bog‘liq holda ishlaydi. Tanlov muammosining umumnazariy aspektlarini tahlil qilishni qisqa yakunini chiqariadigan bo‘lsak, ularning ilmiy asoslanishi izlanish bosqichida turiganligini va yakunlanishdan ancha uzoqligini ta’kidlash lozim. K.K.Platonov tomonidan bildirilgan har qanday ilmiy fanning salohiyatini so‘zlar-iboralarning bir qiymatliligi va aniqlanganligi belgilab berishi to‘g‘risidagi qoida ilmiy tadqiqotlar uchun keng faoliyat maydonlarini ochib beradigan ko‘pgina muammolarni echilmasligini mantiqiy tasdiqi hisoblanadi. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|