Andijon davlat universiteti kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o
Badiiy gimnastikada saralash muammosi
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.3. Badiiy gimnastikada saralash muammosi
Badiiy gimnastika shunday sport turlariga kiradi-ki, ularda ko‘pgina masalalarning ilmiy asoslanishi izlanish bosqichida bo‘ladi, shuning uchun nazariyani amaliyotdan ortda qolish faktini tan olishga to‘g‘ri keladi. Shu munosabat bilan tanlov muammosi ham bundan mustasno emas. Badiiy gimnastikada tanlov tizimini nazariy jihatdan asoslashga bag‘ishlangan tadqiqotlar juda ham kamligini ta’kidlash lozim va bu bizni, yuqorida aytib o‘tilganidek, ushbu muammoning ayrim masalalarini o‘rganishga undagan sabablaridan biri bo‘ldi. 54 Badiiy gimnastikada tanlovni nazariy asoslash sohasidagi tadqiqotlarning kam sonli ekanligi ushbu yo‘nalishning hech bo‘lmaganda ayrim aspektlarini yoritishga uringan ayrim tadqiqotlarning rolini aslo pasaytirmaydi. Ushbu sohada ishlayotgan mutaxassislarning deyarli hammasi echimi bilan shug‘ullanayotgan ana shunday umumiy masalalardan biri qanday qobiliyatlarni baholash kerak va qanday qilib bu ishni eng yuqori aniqlik bilan amalga oshirish mumkinligiga olib kelinadi. Chunonchi, K.G.Gomberadze bolalarni birinchi marta kuzatgandayoq muskullarning harakatchanligiga, sakrovchanlikka va harakatlar koordinatsiyasiga (ularning umumiy e’tiborni jalb etuvchanligi yoki qizlarni tomoshabopligi, deb ataladigan, fonida) e’tibor qaratishni tavsiya qiladi. Undan ancha oldingi tadqiqot ishlarida Yu.N.Shishkareva xuddi shunday sifatlarni, shuningdek muvozanatni saqlanishini, raqqoslikni va turli templarda harakatlarni bajara olishini baholashni tavsiya qiladi. Zikr etib o‘tilgan mualliflar o‘z shaxsiy tajribasidan kelib chiqqan holda va o‘z hamkasblari faoliyatini kuzatishlari asosida tavsiyalar berganlar. B.A.Soloninkinaning biroz keyingi ishlarida mutaxassislar so‘rovga tutilgan va unga tanlovda harakatlar koordinatsiyasining va muvozanatni saqlashning eng katta ahamiyati, ulardan keyin egiluvchanlik va sakrovchanlikning va kuch va tezkorlikning ancha kamroq ahamiyatli ekanligi to‘g‘risida xulosalar chiqarish imkoniyatini bergan. Muallif, undan keyin, tadqiqotlarda ishtirok etgan murabbiylar harakat shakllarining aniqligiga va tugallanganligiga, dinamikligiga, harakatlarni musiqa bilan mos tushishiga, yaxlitligiga va raqqosligiga e’tibor qaratganligini ko‘rsatadi. Muallif egallagan vaziyatga zamonaviy badiiy gimnastika (sportchilarni yosharishi uning xususiyatlaridan biri hisoblanadi) nuqtai nazaridan qaragan holda harakat shaklining aniqligi va tugallanganligi, yaxlitlik singari xarakteristikalarni birinchi bosqichda aniqlash imkoniyati bo‘lmasligi faktini ta’kidlash lozim. Gap shundaki, badiiy gimnastika mashqlarining ushbu ixtisoslashgan qirralari mazkur sport turi 55 rivojlanishining hozirgi zamon shart-sharoitlarida faqatgina yuksak mahoratli sportchi qizlarning kompozitsiyalariga taalluqli, xolos. SHu bilan birga, keyingi paytlarda hattoki yuqori kvalifikatsiyali gimnastikachi qizlarning kompozitsiyalarida ham harakatlarning yaxlitligi va qovushganligi biroz yo‘qotilayotganligi to‘g‘risida suhbatlar olib borilmoqda. L.I.Galchinskaya tanlov samaradorligini o‘rganishda yangi kelganlarni badiiy gimnastika mashg‘ulotlariga yaroqlik darajasi to‘g‘risida xulosa chiqarish imkoniyatini beradigan alomatlarni aniqlagan. SHu bilan birga, muallif, alomatlar orasida biron-bir etakchisini aniqlash imkoni bo‘lmaganligini ta’kidlagan. Biroq, u taxminan bosh omillar qatoriga quyidagilarni kiritgan: muskullardagi harakatchanlik, misiqaviylik, sakrovchanlik, ifodalanuvchanlik, mehnatsevarlik, tirishqoqlik va harakatlar koordinatsiyasi; bundan tashqari, u ushbular qatorini yana psixologik muvozanatlashganlik, botirlik, mustahkamlik, buyumni sezuvchanlik va emotsionallik bilan to‘ldirgan. Ushbu ishni tahlil qilishda muallif tomonidan ajratib ko‘rsatilgan ustivor alomatlar hajmining etarlicha kattaligi (ularning hammasi 12 ta) ular orasidan eng muhimlarini ajratish qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, jismoniy sifatlar, psixologik xususiyatlar, xarakter qirralari va faqatgina yuqori kvalifikatsiyali gimnastikachi qizlargagina xos bo‘lgan “buyumni sezish” singari ixtisoslashganlik qobiliyatlarining etarlicha tizimlashtirilmagan ketma-ketligi e’tiborni o‘ziga jalb qiladi va bu mazkur alomatlarni aniqlashda biron-bir aniq yo‘riqnoma yo‘qligidan dalolat beradi. Shuning uchun muallif tomonidan taklif etilayotgan tanlov tizimi to‘g‘risida ijobiy fikrlar aytish qiyin bo‘lib, uning chop etgan ateriallaridaga alomatlar ko‘proq, L.I.Galchinskiy fikriga ko‘ra, tanlov samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadigan ushbu alomatlarning ixtiyoriy ravishda birlashtirilganga o‘xshaydi. J.E.Firileva tanlovning ayrim aspektlarini qarab chiqqan bo‘lib, u tadqiqotlarda o‘z e’tiborini morfologik alomatlarga va o‘quvchilarning ayrim harakatlanish qobiliyatlarini o‘rganishga qaratgan. Sport va badiiy gimnastika bilan shug‘ullanuvchi sportchi qizlarning ixtisoslashganlik va umumiy qirralari 56 rivojlanishini aniqlash tadqiqot ishlarining asosiy vazifasi bo‘lgan. SHuning uchun, har ikkala gimnastika turlari vakillari sifatlarini tavsiflaydigan va tadqiq qilinayotgan alomatlarni baholashning universal usullaridan foydalanilganligi tasodifiy emas. Ishni hujjatlashtirish yili maktabgacha tarbiya muassasasi yoshidagi qizlarga nisbatan biron-bir tadqiqot ma’lumotlarining mavjud emasligini izohlaydi. J.A.Belokopitova BO‘SMda badiiy gimnastika bilan shug‘ullanuvchi sportchi qizlarni tanlashni o‘rgangan bo‘lib, u muallifni testlar sifatida buyumlar bilan bajariladigan tipik mashqlardan foydalanishini izohlaydi. Shu bilan birga, bunday yondashish viloyat va respublika miqyosidagi terma jamoalari bilan ishlashda etarlicha keng tarqalgan. Ancha keyingi vaqtlardagi adabiyot manbalarida chop etilgan materiallar qarab chiqilganda, boshlang‘ich tanlovda mualliflar tomonidan tashqi ko‘rinish (tashqi qiyofa), passiv va faol egiluvchanlik, dinamik kuch va umumiy harakatlanish koordinatsiyasini baholash taklif etilganligini ta’kidlash zarur (L.Kechedjieva, M.Vankova, M.CHipryanova,. T.S.Lisitskaya fikriga ko‘ra, tanlovning birinchi bosqichida quyidagi jismoniy sifatlar: egiluvchanlik, tezkorlik-kuchlilik sifatlari, ish qobiliyati baholanishi kerak. Koordinatsion qobiliyatlarning ahamiyati bundan kam emas va harakatchanlikka o‘rganganlik uning mezonlaridan biri hisoblanadi, harakatlanish amallarining aniqligi ularning darajasini aniqlaydigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Faqat oxirgi ikki ishlarning mualliflari aniq koordinatsion qobiliyatlarni aniqlash imkoniyatini beradigan testlarni taklif etayotganligini ta’kidlab o‘tish lozim.Chunonchi, L.Kechedjieva, M.Vankova, M.Chipryanova shunday testlar sifatida joyidan turib uzunlikka sakrash mashqini olish mumkin deb hisoblaydilar. Ushbu harakatni koordinatsiya rivojlanish darajasi bilan o‘zaro bog‘liqligi V.X.Valmaa tadqiqotlarida tajriba yo‘li bilan asoslangan. T.S.Lisitskaya koptokni nishonga uloqtirishni koordinatsiya rivojlanish darajasiga eng adekvat test deb hisoblaydi. 57 Biroq, yuqorida taklif etilayotgan testlar boshqa ko‘pgina sport turlarida tanlov uchun ham foydalanishini ta’kidlash lozim va bizning fikrimizcha ularni badiiy gimnastika uchun xarakterli bo‘lgan ixtisoslashganlik koordinatsion qobiliyatlarini baholash uchun to‘g‘ri keladi deb hisoblab bo‘lmaydi. Ma’lumki, boshqa ko‘pgina sport turlari singari badiiy gimnastika ham keyingi yillarda sezilarli o‘zgarishlarga uchradi. Biroq, bu oldingi asrning 40- yillari oxirida shakllangan tanlov tizimida umuman aks etmagan va bu yuqorida qarab chiqilgan ishlarning tahlilidan etarli darajada yaqqol ko‘rinib turibdi. Faqat shu faktning bir o‘zi ham nazariy fikrlash amaliyot oldida qanchalik qarzdorligidan dalolat beradi. Chunki, ko‘pgina mutaxassislarning tanlov sifati, asosan, murabbiyning intuitsiyasiga va tashabbusiga bog‘liqligi to‘g‘risidagi fikrlari hozirgi kunda o‘zaro zid holda yangraydi. Agar tanlab olish bilan bilimdon va tajribali pedagog shug‘ullanganda ham yo‘qotishlar muqarrar bo‘ladi. Shu bilan birga, ko‘pchilik hollarda yangi kelganlar bilan ishlash yosh mutaxassislar, eng yaxshi hollarda, yoki 14-15 yoshlarida istiqbolsiz sportchilarga aylanib qolgan gimnastikachi qizlar zimmasiga yuklanishi hech kimga sir emas. Badiiy gimnastika mashg‘ulotlarda shug‘ullanishni boshlash uchun optimal yoshni aniqlash tanlov tizimidagi eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bu muammo zamonaviy sportni yosharishi munosabati bilan yanada keskinroq sezila boshladi. Mashg‘ulotlarni boshlashda yosh chegaralarini ham, mahorat yuksakliklariga erishadigan sportchilar yoshini ham, pasayishi vaziyatni vujudga keltiradi. Ushbu vaziyatda qobiliyatli bolalarni imkoni boricha ertaroq anglanishi va aniqlanishi zarurat hisoblanadi. Shu paytgacha ko‘pgina sport turlari mutaxassislari tomonidan sportdagi yosharishga nisbatan munozaralar davom etmoqda. Ushbu masalani qo‘yilishi, yumshoq qilib aytganda, noto‘g‘ri, chunki uning mavjudligi umum tan olingan faktdir. Mazkur muammoni mavjudligi to‘g‘risidagi fikrga rozi bo‘lish yoki rozi 58 bo‘lmaslik mumkin, biroq uni inobatga olmaslik mumkin emas. Shuning uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning to‘g‘ri uslubiyotini kiritish to‘g‘risidagi masalani qo‘yilishi muhim. Badiiy gimnastika bo‘yicha mutaxassislari uchun yosharish jarayoni tasodifiy bo‘lgan deb bo‘lmaydi, chunki bu tendensiya keyingi o‘n yillarda etarlicha yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Biroq, shunday bo‘lsa ham, badiiy gimnastika sohasi mutaxassislari tomonidan, shu paytgacha, mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni boshlashning optimal yoshi aniqlanmagan. Bolgariyalik mutaxassislar (L.Kechedjieva, M.Vankova, M.CHipryanova, 1985) tanlov uchun 5-6 yoshni, eng maqbul deb hisoblaydilar. T.S.Lisitskaya (1982), bolalar tanlovini birinchi bosqichi ularning 7-8 yoshli davrida boshlanishini ta’kidlagan holda, ustivorlikni 7-8 yoshga bergan. SHu bilan birga, u 6 yoshdan boshlangan mashg‘ulotlar keyinchalik ustunlik bermaydi deb ta’kidlaydi. O‘zining shaxsiy tajribasiga, shuningdek ko‘pgina murabbiylarning tajribalariga, mutaxasislar bilan suhbatlar natijalariga tayangan holda ushbu muallifning fikriga qo‘shilmaymiz. CHunonchi, masalan, juda ko‘pchilik hollarda birinchi yilda o‘z tengdoshlarini texnik tayyorgarlik bo‘yicha ortda qoldira olgan istiqbolli qiz bir necha yillik trenirovka davomida ustunligini saqlay oladi. Biz iste’dodli besh yoshli bolalar shug‘ullanishning birinchi yili oxirida faqat 6-7 yoshlilar darajasiga erishibgina qolmay, balki ulardan o‘zib ham ketishini bir necha marta kuzatganmiz. Bizning fikrimizcha, badiiy gimnastika mashg‘ulotlariga tanlovning optimal deb 5-7 yoshni hisoblash mumkin. Hamma narsa bolaning harakatlanish qobiliyatlarini rivojlanish darajasiga, uning psixologik xususiyatlariga, salomatligi holatiga va, albatta, badiiy gimnastika bilan shug‘ullanish istagiga bog‘liq. Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirib, biz badiiy gimnastikada tanlov muammosini ilmiy asoslash hali mantiqiy tugallanishidan ancha uzoqda degan xulosaga keldik va shu sababli ham ushbu yo‘nalishda ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish 59 uchun muhim asos bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqot ishlarimizda hal etilishi zarur bo‘lgan masalalar avvalgi ijobiy tajribani inobatga olgan holda olib borildi. Yüklə 5,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|