Andijon mashinasozlik instituti standartlashtirish asoslari

O`lchanayotgan kattalikning tasvirlanishi 
Noaniqlikni baholash kontekstida “o`lchash kattaligini tasvirlash” aynan 
o`lchanayotgan nafaqat bir ma’noli narsaning ifoda qilinishini, balki o`lchash 
kattaligini u bog`liq bo`lgan parametrlar bilan bog`lovchi miqdoriy ifodalanishini 
taqdim etishni ham talab etadi. Bu parametrlar boshqa o`lchash kattaliklari, to`g`ridan-
to`g`ri o`lchanmaydigan kattaliklar yoki konstantalar bo`lishi mumkin. Shuningdek, 
na’muna tanlash bosqichi metodikaga kiritilganmi yoki yo`qmi aniq belgilanishi 

---

154 
lozim. Agar u kiritilgan bo`lsa, u holda na’muna tanlash metodikasi bilan bog`liq 
bo`lgan noaniqlikni baholash ham zarur. Bu barcha axborotlar metodikaga hujjatda 
bo`lishi lozim. 
Analitik o`lchashlarda ayniqsa foydalanilayotgan metodga bog`liq bo`lmagan 
natijalarni olish uchun mo`ljallangan va bunga mo`ljallanmagan o`lchashlar o`rtasidagi 
farqni o`tkazish muhim. Oxirgilari ko`pincha empirik metodlar kontekstida ko`rib 
chiqiladi. 
Noaniqlik manbalarining namoyon bo`lishi 
Eng avvalo, noaniqlikning mumkin bo`lgan manbalari ro`yxatini tuzish zarur. 
Bu bosqichda miqdoriy aspektlarni hisobga olishga zarurat yo`q; faqatgina aynan 
ko`rib chiqilishi kerak bo`lgan narsaga nisbatan to`liq aniqlikni ta’minlash maqsad 
bo`lib hisoblanadi.
Noaniqlik manbalarining ro`yxatini tuzishda odatda oralik kattaliklardan 
natijalarni hisoblash uchun foydalaniladigan asosiy ifodalardan boshlash qulaydir. Bu 
ifodadagi barcha parametrlar o`z noaniqliklariga ega bo`lishlari mumkin va shuning 
uchun ular noaniqlikning potentsial manbalari bo`lib hisoblanadi. Bundan tashqari, 
aniq ko`rinishda o`lchanayotgan kattalik qiymatini topish uchun foydalaniladigan 
ifodaga kirmaydigan, lekin shunga qaramay natijaga (masalan, ekstraktsiya vakti yoki 
temperatura) ta’sir qiladigan boshqa parametrlar ham bo`lishi mumkin. Noaniqlikning 
yashirin manbalari ham bo`lishi mumkin. Bu barcha manbalar ro`yxatga kiritilishi 
lozim. 
Noaniqlik manbalari ro`yxati tuzilgandan so`ng ularning natijaga ta’sirini asosan 
har bir ta’sir ba’zi bir parametrlar bilan bog`liq bo`lgan o`lchashlarning rasmiy modeli 
deb yoki tenglamada o`zgaruvchan deb tasvirlash mumkin. Bunday tenglama natijaga 
ta’sir etuvchi individual omillar atamalarida ifodalangan o`lchash jarayonining to`liq 
modelini tashkil etadi. Bu funktsiya juda murakkab bo`lishi mumkin va uni ko`pincha 
aniq ko`rinishda yozish mumkin emas. Biroq, u mumkin bo`lgan joyda bunday 
ifodalanish shakli umumiy holda noaniqlikning individual tashkil etuvchilarini jamlash 
usulini aniqlaganligi sababli uni bajarish zarur. 

---

155 
Noaniqlikning muvofiq bahosini olish uchun ulardan har birini alohida baholash 
mumkin bo`lganda o`lchash metodikasini operatsiyalarning muntazamligi ko`rinishida 
ko`rib chiqish (ba’zida ayrim operatsiyalar deb ataladigan) foydali bo`lishi mumkin. 
Bu ayniqsa o`lchashlarning bir xildagi metodikalari bitta ayrim operatsiyalarni o`z 
ichiga olganda foydali yondashuv bo`ladi. Har bir operatsiyaning alohida noaniqliklari 
u holda umumiy noaniqlikka hissa qo`shadi. 
Amaliyotda tahliliy o`lchashlarda ko`proq odatiy bo`lib kuzatilayotgan 
pretsizionlik va solishtiruvning mos keluvchi na’munalariga nisbatan siljish kabi 
metodning umumiy effektivligi elementlari hisoblanadi. Bu tashkil etuvchilar odatda 
noaniqlik bahosiga ortiqroq hissa qo`shadi va natijaga ta’sir etuvchi alohida effektlar 
ko`rinishida yaxshiroq tuziladi. Bunday holda boshqa mumkin bo`lgan hissalarni 
faqatgina ularni ahamiyatliligini tekshirish uchun, ulardan faqatgina ahamiyatlilarini 
miqdoriy aniqlab baholash lozim, 
Noaniqlikning tipik manbalari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 
 
Na’muna tanlash 
Laboratoriyada yoki bevosita tahlil obyektida bajariladigan na’muna tanlash 
operatsiyalari taxliliy metodika qismi bo`lgan hollarda na’munalar o`rtasidagi tasodifiy 
farqlar va na’muna tanlash protsedurasida siljish (sistematik xatolikning) yuzaga 
kelishi uchun har qanday imkoniyatlar kabi effektlar so`nggi natija noaniqligining 
tashkil etuvchilarini shakllantiradi. 
 
Na’munalarni saqlash shartlari 
O`lchanayotgan (sinalayotgan) na’munalar o`lchashlar bajarilgunga qadar 
qandaydir vaqt davomida saqlansa, saqlash shartlari natijaga ta’sir etishi mumkin. 
Shuning uchun, saqlash davomiyligi, shuningdek, saqlash shartlari noaniqlik manbalari 
sifatida ko`rilishi lozim. 
 
Apparatura effektlari 
Bunday effektlar, masalan, analitik tarozilar aniqlik chegaralarini; ro`yxatga 
olinganlaridan farq qiluvchi (berilgan chegaralarda) o`rtacha temperaturani ushlab 
turaoladigan temperatura rostlagichining mavjudligini; ortiqcha yuklash effektlariga 
duchor qilinishi mumkin bo`lgan avtomatik analizatorni o`z ichiga olishi mumkin.

---

156 
Reaktivlar tozaligi 
Hattoki boshlang`ich reaktiv tekshirilgan bo`lsa ham bu tekshiruv metodikasi 
bilan bog`liq bo`lgan qandaydir noaniqlik qolganligi sababli titrlash uchun eritma 
kontsentratsiyasi absolyut aniqlikda belgilanishi mumkin emas. Ko`p reaktivlar, 
masalan, organiq bo`yoqlar 100 % ga toza bo`lib hisoblanmaydi va tarkibida izomerlar 
va anorganiq tuzlar bo`lishi mumkin. Bunday moddalar tozaligi tayyorlovchi 
tomonidan kamida o`shanday darajada ko`rsatiladi. Tozalik darajasiga tegishli bo`lgan 
har qanday taxminlar noaniqlik elementini kiritadi. 
Taxmin qilingan stexiometriya 
Tahliliy jarayon aniqlangan stexiometriyaga bo`ysunadi deb taxmin qilingan 
hollarda kutilayotgan stexiometriyadan og`ishlarni yoki reaktsiyaning to`liq emasligini 
yoki yordamchi reaktsiyalarni hisobga olish zarur bo`lishi mumkin. 
 
O`lchashlar shartlari 
O`lchovli shisha idish, masalan, u kalibrlangan temperaturadan farq qiluvchi 
temperaturada qo`llanilishi mumkin. Katta temperatura effektlari tuzatishlar kiritish 
bilan hisobga olinishi lozim, biroq bu holda ham suyuqlik va shisha temperaturasi 
qiymatlaridagi har qanday noaniqlik ko`rib chiqilishi lozim. Shunga o`xshash, agar 
qo`llanilayotgan materiallar namlikning mumkin bo`lgan o`zgarishlariga sezuvchan 
bo`lsa atrofdagi havoning namligi ahamiyatga eta bo`lishi mumkin. 
 
Na’munaning ta’siri 
Murakkab matritsa tarkibi aniqlanayotgan komponentning chiqarib olinishiga 
yoki asbobning javobiga ta’sir ko`rsatishi mumkin. Aniqlanayotgan komponentni 
topish shakliga sezuvchanlik bu ta’sirni yanada kuchaytirish mumkin. 
Na’muna yoki aniqlanayotgan komponent barqarorligi tahlil jarayonida issiqlik 
rejimining yoki fotolitik effektning o`zgarishi sababli o`zgarishi mumkin. 
CHiqarib olish darajasini baholash uchun ba’zi «mashhur qo`shimcha» 
ishlatilganda aniqlanayotgan komponentning na’munadan aniq chiqishi qo`shimchani 
chiqarib olish darajasidan farq qilishi mumkin, bu esa baholash lozim bo`lgan 
qo`shimcha noaniqlikni kiritadi. 
 
Hisoblash effektlari 

---

157 
Darajalash vaqtida mos kelmaydigan modelni tanlash, masalan, nochiziq 
javobda chiziqli darajalashdan foydalanish juda yomon moslashtirishga va ko`proq 
noaniqlikka olib keladi.
Raqamlarni olib tashlash va yaxlitlash oxirgi natijaning noto`g`riligiga olib 
kelishi mumkin. Modomiki bu vaziyatlarni oldindan aytish qiyin ekan ba’zi bir 
noaniqlikka joizlik to`g`ri deb topilishi mumkin. 
Bo`sh na’munaga tuzatish 
Bo`sh na’munaga tuzatish qiymatining ba’zi bir noaniqligi bu tuzatishning 
zarurligiga shubha bilan barobar o`ringa ega bo`ladi. Bu ayniqsa izlarni tahlil qilishda 
muhimdir. 
 
Operatorning ta’siri 
O`lchash asboblarining pasaytirilgan yoki ko`tarilgan ko`rsatkichlarini ro`yxatga 
olish mumkinligi. 
Metodika interpretatsiyasida ahamiyatga ega bo`lmagan farqlarning mumkinligi. 
 
Tasodifiy effektlar 
Tasodifiy effektlar barcha aniqlashlarda noaniqliklarga hissa qo`shadi. Bu 
bandni o`z-o`zidan ma’lum narsa sifatida noaniqlik manbalari ro`yxatiga kiritish 
lozim.