Anlayış verməkdən ibarətdir

 
 
48
 
görə  də  tədqiqat işləri zamanı bunları mütləq nəzərə almaq 
lazımdır. Günəş  və Ayın cazibəsi dövrü xarakter daşıyır, onların 
rəqslərinin dövrü sutkanın yarısına yaxındır. 
Ağırlıq qüvvəsinin Günəş və Ayın cazibəsi nəticəsində dövrü 
olaraq dəyişməsini okean və  dəniz sahillərində qabarma və 
çəkilmə formasında görmək olar. Bəzi Yerlərdə suyun səviy-
yəsinin qalxması 18 m–ə çatır. Bu hadisə quruda da müşahidə 
olunur, Yerin bərk səthinin deformasiyası orta en dairəsində 40 
sm, ekvatorda isə 51 sm-ə çatır. Biz Yerin belə dövrü dəyişməsini 
hiss etmirik. Bu cür deformasiyalar çox yavaş gedir və ildə 4 
sm/s-ni aşmır. 
Göstərilən səbəblərdən başqa sərbəstdüşmə  təcilinin  qlobal   
xarakter daşıması Yerin daxilində kütlələrin paylanmasından, yəni 
onun geoloji quruluşundan və alt qatların strukturundan asılıdır. 
Platformalarda Yerin daha dərin qatlarının, kristallik əsasın sıxlığı 
çox olan süxurlarn səthə yaxınlaşması  nəticəsində  ağırlıq 
qüvvəsinin artması  və eyni zamanda sərbəstdüşmə  təcilinin 
qiymətinin artması da müşahidə olunur. Əksinə  nəhəng  əyilmiş 
sahələr sıxlığı az olan qalın çökmə süxuru ilə dolduğundan  
sərbəstdüşmə təcilinin qiymətinin azalması müşahidə olunur. 
Ağırlıq qüvvəsinin dəyişməsi Yer qabığının sıxlığının qeyri-
bircinsli olması ilə əlaqədardır. Bu normal qravitasiya sahəsindən 
xeyli kənara çıxmalara gətirib çıxarır ki, buna da sərbəstdüşmə 
təcilinin anomaliyası deyilir. Bunun amplitudası 100 mQal-dan 
çox ola bilmir, adətən 10 mQal və bundan az olur. Bu qiymətin 
çox kiçik olmasına baxmayaraq, Yerin daxili quruluşunun 
öyrənilməsində  və faydalı qazıntıların axtarışında çox istifadə 
olunur. 
Yerin normal qravitasiya sahəsi Fırlanma ellipsoidinə yaxın 
olan və Yerin nəzəri səthi kimi qəbul edilən sferoidin səthinə 
hesablanılan qravitasiya sahəsi normal qravitasiya sahəsi adlanır. 
Yerin normal qravitasiya sahəsini hesablamaq üçün formullar  
bir çox müəlliflər tərəfindən verilmişdir. Praktiki olaraq əsas iki 
Helmert (1901-1909) və Kassinis (1930) formulları istifadə 
olunur. 

---

 
 
49
 
Fırlanma ellipsoidi üçün Helmert formulunun SNQ (MDB) və 
şərqi-avropa ölkələrində -14·10
-5
 m/s
2
 düzəlişi ilə istifadə edilir və  
γ
0
=9,78030 (1+0,005302 sin
2
ϕ-0,000007sin
2
2
ϕ) -14⋅10
-5 
ϕ-müşahidə nöqtəsinin en dairəsidir. 
Bu formul sıxılması 
α=1/289,3 olan Kassinis ellipsoidinə 
uyğun gəlir. 
3.2. Ağırlıq qüvvəsi düzəlişləri (reduksiyaları) 
Ağırlıq qüvvəsinin 
γ
0
 normal qiyməti fırlanma ellipisoidi kimi 
qəbul edilən ideal formalı Yer üçün hesablanır, həqiqi g
n
 ölçüləri 
isə Yerin fiziki səthində ölçülür. Yerin fiziki səthi isə həqiqi 
ellipsoid səthindən fərqlidir. Ağırlıq qüvvəsinin anomaliyalarını 
əldə etmək üçün normal ağırlıq qüvvəsinin qiymətini ellipsoid 
səthindən həqiqi Yer səthindəki ölçü nöqtəsinə gətirmək (yəni 
reduksiya etmək və ya düzəliş vermək) lazımdır. 
Bunun üçün 
γ
0 
qiymətinə düzəliş edilir ki, bunlra da ağırlıq 
qüvvəsi düzəlişləri (reduksiyası) deyilir. Bu düzəlişlər bunlardır:  
1) ölçü nöqtəsinin yüksəklik düzəlişi, 2) aralıq kütlə düzəlişi, 3) 
relyefə görə 
∆g
r
 düzəlişi. 
Normal ağırlıq qüvvəsinin hündürlükdən asılı  dəyişməsi 
məlumdur. H yüksəkliyə görə düzəliş hesablananda belə  fərz 
edilir ki, ölçü nöqtəsi ilə  dəniz səviyyəsi arasında kütlə yoxdur. 
Bu düzəlişə  sərbəst hava və ya Faya düzəlişi deyilir. Ədədi 
qiymətcə bu düzəliş 0,3086
⋅10
-5
h-dır. Yəni ağırlıq qüvvəsi hər 
1m-və 0,3086
⋅10
-5
m/sn
2
 dəyişir. 
Dəniz səviyyəsi ilə ölçü nöqtələri arasında Yerləşən kütləni 
nəzərə almaq üçün isə ara kütlə düzəlişi qəbul edilir. Bunun 
qravitasiya effektini hesablamaq üçün bu kütlə sabit sıxlığı olan 
müstəvi təbəqə kimi qəbul edilir. Belə  təbəqənin qravitasiya 
effekti 0,0419
⋅10
-5
σh-dır. Burada σ-q/sm
3
 ilə ara təbəqə 
süxurlarnın orta sıxlığıdır, h-m-lərlə verilmiş ara təbəqənin qalın-
lığıdır. Bu düzəliş mənfi işarə ilə daxil edilir, çünki, ara təbəqənin 
varlığı ölçmələrdə ağırlıq qüvvəsini artırır. 
Yüksəkliyə  və ara təbəqənin cazibəsi ilə bağlı olan düzəlişlərin 
toplamına Buqe düzəlişi deyilir və (03086-0,0419)
⋅10
-5
h-dır. 

---

 
 
50
 
Ağırlıq qüvvəsinin Buqe anomaliyası isə aşağıdakı kimi hesablanır: 
  
∆g
b
= g
n
-
γ
0
+(0,3086-0,0419
σ)⋅10
-5
h+
∆g
r 
Gizli kütlə anomaliyalarını ortaya çıxarmaq üçün Buqe 
anomaliyası Faye anomaliyasından daha üstündür. 
Qravimetrik ölçülər nəticəsində  ərazinin Buqe anomaliyası 
xəritəsi 1:50.000 və daha kiçik miqyasda aralıq kütlənin sıxlığı 2,3 
və 2,67 q/sm
3
 qəbul edilərək qurulur. Daha böyük miqyaslı işlərdə 
isə aralıq kütlənin sıxlıq qiyməti həqiqi qiymətlərə yaxın 
götürülür. 
Dağlıq ərazidə işləyəndə ərazinin relyefinə görə düzəliş edilir 
və relyefin azalmasına və artmasına baxmayaraq hər zaman 
müsbətdir. Relyef düzəlişlərinin hesablanması çox mürəkkəbdir 
və EHM-da xüsusi proqramlarla həyata keçirilir. 
 
3.3. Süxurların sıxlığı 
Ümumdünya cazibə qanunu maddi nöqtələrin boşluqda 
qarşılıqlı  təsirinə  əsaslanır. Təbiətdə isə bütün filiz kütlələri və 
başqa qravitasiya yarada bilən geoloji obyektlər müəyyən sıxlığa 
malik olan süxurlarn içərisində Yerləşir. Sıxlıq dedikdə, onun 
kütləsinin həcminə olan nisbəti götürülür. Ağırlıq qüvvəsinin 
anomaliyası dedikdə, anomal kütləyə malik olan, yəni normal 
kütlədən artıq olan 
∆m kütlə nəzərdə tutulur. Bu artıq sıxlıqla ∆ρ 
ilə  əlaqədardır. Cismin kütləsi aşağıdakı mütənasibdən təyin 
olunur: 
∆m=V(ρ–ρ
o
) = ∆ρV. Qalıq sıxlıq ∆ρ normal sıxlıqla ρ
o
 
həyəcanlanmış  sıxlığın 
ρ  fərqi kimi göstərilir. Bütün  filiz 
yataqlarında kristallik, vulkanik süxurlar çökmə süxurlar 
içərisində Yerləşir və onların orta sıxlığı müsbətdir. Belə 
obyektlər üzərində cismin yaratdığı  sərbəstdüşmə  təcilinin 
müsbət anomaliyası müşahidə olunur. Daşduz günbəzləri, 
tektonik qırılmış, boşalmış zonalar, əyilmə sahələri yüngül 
süxurlarla dolur və  mənfi sıxlığa malik olurlar ki, bu da ağırlıq 
qüvvəsinin azalmış anomaliyasını yaradır. BS vahidlər 
sistemində sıxlıq kq/sm
3
– lə ölçülür. 

---