Fuad Mammadov
Kulturoloeiva cffcktivli həyat va fəaliyyətə aparan vol
təsərrüfatının azeffektli, aşağıprioritetli, başlıca olaraq, əhalinin
mədəni-asudə tələbatlarım ödəyən
sahəsi kimi qəbul edilməyə
başladı. Mədəniyyətin
elm, təhsil və digər
sosial institutları
mədəniyyət sahəsindən kənarda, cəmiyyətin müstəqil institutları,
mədəniyyətəyaxın sahələr kimi
nəzərdən keçirilməyə
başladı.
Mədəniyyətin inkişafının idarəedilməsinin, cəmiyyətin dəyişən
xarakterinə cavab verməyən, formal xarakterinin təsdiqi ilə əlaqədar,
mədəniyyətqalıq prinsipi ilə maliyyələşdirilən xalq təsərrüfatı
sahəsinə çevrildi. Belə sosioloji yanaşma nəticəsində, 80-ci illərdən
başlayaraq, mədəniyyət öz inkişafında, III mərhələ üçün xarakterik
olan, böhran hadisələri ilə qarşılaşmağa başladı. Tədricən, əhalinin
mədəniyyətə marağının, mədəni nailiyyətlərdən istifadə imkanlarının
azalması müşahidə olundu. Sahə idarəçiliyi mexanizmi mədəniyyət
müəssisələri
fəaliyyətinin
məzmun,
struktur
və
reyestrində
konservativ səciyyənin təsdiqinə təsir göstərirdi. Bununla yanaşı,
mədəniyyət
formaları
rəngarəngliyinin
artması
və
onun
daşıyıcılarının inkişafda olan maraqlan, mədəniyyət müəssisələrinin
hüquqi və iqtisadi inkişaf imkanlanmn genişlənməsini, əhalinin ruhi
tələblərinin ödəyən və ziyalılann azad yaradıcı fəallığını təmin edən
yeni şəraitin yaradılmasını tələb edirdi. Mədəniyyət sisteminin köhnə
strukturu, mədəniyyətin sosial roluna və anlamın mahiyyətinə köhnə
yanaşma ilə ictimai inkişafın yeni tələbləri dövlətin və cəmiyyətin
həyatında mədəniyyətin yerini müəyyən edən ideoloji böhran yaratdı.
İdeoloji böhran özü ilə bütövlükdə ruhi mədəniyyətin böhranını
gətirdi. Keçən yüzilliyin sonuncu onilliyində bu böhran nəinki aradan
qaldırılmamış, hətta elmi əsaslı mədəni siyasətin olmaması, şou-
biznes və aşağı əyarlı
kütləvi mədəniyyətin
tirajlaşdınlmasına
istiqamətlənən, bir sıra sosial mədəniyyət institutlarının kortəbii
özəlləşdirilməsi səbəbindən daha da dərinləşdirilmişdir.
Bununla
yanaşı,
90-cı
illərdəki
mədəniyyətin
demokratikləşdirilməsi prosesi
pozitiv tendensiyalarla yanaşı,
neqativləri də aşkar etdi. Yeni vəziyyətin üstünlüyü onda idi ki,
mədəniyyətin azad inkişafına yardım edən rəqabət üçün ilkin şərtlər
yarandı. Çatışmamazlıqlar onda idi ki, yüksək mədəniyyətin
devalvasiyasına doğru
aparan,
mədəniyyət sahəsinin
total
özəlləşdirilməsi tendensiyası özünü göstərməyə başladı. Mədəniyyət
294
Fuad Mammadov
KuUurologiva effektivli havat уэ foalivvata aparan vol
əsərlərinin məzmunu onun reallaşdırılması əlverişliliyindən asılı
vəziyyətə salınmağa başladı. Lakin, mədəni fəaliyyətin, xüsusilə də
elm, təhsil, incəsənət və informasiyanın iqtisadi əlverişliliyə
istiqamətlənməsi ümumxalq maraqların cavab verən, fundamental
əhəmiyyətə malik problemlərin həllinə maneə yaradır. O, yüksək
mədəniyyətin keyfiyyət səviyyəsini aşağı salır, elitar mədəniyyəti
sadə kütləvi mədəniyyət səviyyəsinə yaxınlaşdırır. Bu zaman ictimai
maraqlarla bir sıra mədəniyyət müəssisələrinin kommersiya maraqlan
arasında yaranan ziddiyyətlər mədəniyyətin böhranına səbəb olur. Bu
ziddiyyətlərin aradan qaldırılması üçün,
sosial-mədəni
inkişafın
qanunauyğunluqlan sahəsində biliklərə əsaslanan və mədəniyyətin
sosial əhəmiyyətli istiqamətlərinin
dövlət tərəfindən müdafiəsini
nəzərdə tutan, tarazlaşdınlmış yanaşma lazımdır.
Təhlil edilmiş təcrübə və
ondan yaranan qanunauyğunluqlar
Azərbaycan Respublikası üçün
mühüm metodoloji əhəmiyyətə
malikdir. Onlar idarəetmə fəaliyyətinin istiqamət, texnologiya və
təşkilatlanması ilə zamanın tələblərinə cavab verməyən azərbaycan
cəmiyyətində mədəniyyət və mədəni siyasəti yeni anlamda dərk
etməyin həyati əhəmiyyətini vurğulayır. Bu onunla bağlıdır ki,
Azərbaycan mədəniyyəti sovet dövrünün son onilliyində cəmiyyətin
bütün həyatım üzvi şəkildə əhatə edən bütöv sosial sistem kimi yox,
incəsənət, kitabxana, muzey, mədəniyyət evləri klub və s məhdud
sayda müəssisələrdən ibarət xalq təsərrüfatı
sahəsi kimi təqdim
olunurdu. Mərkəzləşmiş inzibati amirlik sistemində mədəniyyəti
idarəetmədə sahə prinsipi, mədəniyyət müəssisələri fəaliyyətində zəif
əlaqələndirilmə
və formal xarakter mövcud idi. Azərbaycan
mədəniyyətində böhran
hadisələrinin
aradan qaldırılması
mədəniyyətin
bütün
sistem
və
strukturlarında,
idarəetmə
mexanizmlərində, maliyyələşməsində,
iqtisadi münasibət və
mədəniyyətin inkişafının hüquqi təminatında
dəyişiklik və
təkmilləşdirmə aparılmasını nəzərdə tutan mədəni islahatın həyata
keçirilməsini tələb edir.
Mədəniyyətin inkişafı və
yeni şəraitdə mədəni islahatlann
aparılmasında əsas rol əvvəlki kimi, yenə də, dövlətə məxsusdur.
Lakin, bu məzmununa görə yeni roldur. Demokratik cəmiyyətdə
dövlət
sosial-mədəni fəaliyyət və mədəni siyasətin başlıca
295
Fmd Mwnnwdpv
Killlurojoelya effektiv» havae »э faalivvalo aparan vol
koordinatoru kimi çıxış edir. O, hökumət və qeyri-hökumət mədəni
müəssisələrinin bütün qüvvələrini ölkənin vahid sosial-mədəni inkişaf
məqsədləri
əsasında
birləşdirir. Azərbaycanda apanlan mədəni
islahat dövlətin yeni daxili mədəni siyasəti
üzrə həyata
keçirilməlidir. Belə siyasət bir çox mühüm məsələlərin həllini nəzərdə
tutur. Elmə, milli-mədəni və bəşəri dəyərlərə istinadən, o, dövlətin
sosial-mədəni inkişafimn ideologiya, prinsip, məqsəd, əsas istiqamət,
vəzifə və prioritetlərini müəyyən edir, matəxəssis hazırlığı, onlann
həyat-fəaliyyət şəraitini, həmin mütəxəssislərdən səmərəli istifadə və
onlann ictimai maraqlara cavab verən fəaliyyətini təmin edir.
Azərbaycanın mədəni siyasəti demokratik prinsip və dəyərlərdən çıxış
edərək, sovet dövrünün son illərində olduğu kimi,
özünün son
imkanlanndan istifadə edən mədəniyyət institutlannın köhnə sahə
maraqlannı deyil,
ictimai təerəqqi üçün
sosial əhəmiyyəti olan
mədəni fəaliyyət növlərini müdafiə edib maliyyələşdirməlidir. Sahə
sovet mədəni sistemi üçün ənənəvi olmayan, ruhi mədəniyyətin
effektiv qarşılıqlı şərtləndirici
inkişafını
təmin edən
prioritet
istiqamət kimi, dövlətin yeni mədəni siyasətinin aşağıdakı fəaliyyət
sahələrini müəyyən etmək olar:
• elm və yüksək (həmçinin informasiya) texnologiyaların inkişafi;
• təhsil, tərbiyə, maarif, informasiya sisteminin inkişafı;
• incəsənətin inkişafı və mədəni irsin qorunması.
Bununla yanaşı, mədəniyyətin mətbuat, hüquqi sistem, səhiyyə
və ekologiya, uşaq və gənclərin yaradıcı fəaliyyəti, fiziki mədəniyyət
və turizm; asudə vaxtın təşkili və s. sahələrinin inkişafına ciddi diqqət
ayrılmalıdır.
Demokratik dövlətdə qeyri-hökumət strukturlarının inkişafına
mühüm əhəmiyyət verilir.
Qeyri-hökumət təşkilatlan
qanun
vericiliklə tənzimlənən müxtəlif iqtisadi və hüquqi modellər əsasında
ictimai-faydalı fəaliyyət həyata keçirirlər. Gəlir gətirməyən təşkilatlar
vergi güzəştləri və dövlət subsidiyalan ilə təmin edilməlidir. Onlar
marağı olan təşkilatlann, sponsorlann - fondlann, biznes strukturlann,
hüquqi şəxslərin maliyyə resurslanndan istifadə edə, eləcə də pullu
xidmətlər hesabına gəlir götürə bilərlər.
Qeyri-kommersiya
təşkilatlannm gəlirləri xərclərin, məvacib, eləcə də təşkilatın inkişafi
296
Fuad Mammadov
Kulnırologlva effektiv» hayat va faaMyyata aparan vol
üçün tələb olunan
investisiyalann ödənilməsinə, sərf edilir.
Mədəniyyətin inkişafi və mədəni siyasətin həyata keçirilməsində
qeyri-hökumət təşkilatlarına mühüm əhəmiyyət verilir.
Qeyri-
hökumət təşkilatlannm effektiv sosial-mədəni fəaliyyəti onlann güc
və imkanlannm düzgün kooperasiyası ilə əldə edilə bilər. Belə ki.
tərkibinə könüllü daxil olan kollektiv və vətəndaşlann
birliyi,
subyektlərinin maraqlannın ümumiliyi və harmoniyası, strukturunun
mütəhərrik, mobil və
şəffaflığı qeyri-hökumət təşkilatlannm
həyatqabilliliyinin əsas şərtidir. Fəaliyyət obyekti və maraqlann, eləcə
də
maliyyə, texniki, təşkilati, informasiya, insan resurslan
subyektlərinin ümumiliyi, həmçinin məsələləri, ayn-aynlıqda yox,
birgə həll edilmək imkanı
qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün
qüvvələri birləşdirmək marağını gücləndirir.
Azərbaycanın dövlət mədəni siyasəti respublikanın sosial-mədəni
fəaliyyət subyektləri arasında
münasibətlərin tənzimlənməsi
fəaliyyətini məhdudlaşdırmadan, kortəbii prosesləri və baş verən
hadisələrə müşahidəçi münasibətini minimuma endirməli, insanların
yaradıcı-dəyişdirici enerjisinin cəmiyyətin intellektual, mənəvi və
sosial-iqtisadi problemlərinin həllinə
səfərbər olunmasına yardım
etməlidir. Mədəniyyətin ictimai dəyəri və tarixi missiyasını nəzərə
alıb, elmi yanaşmaya əsaslansaq, o, həyatın dəyişən tələb, maraq və
şərtlərinə cavab verən mədəniyyətin yeni inkişaf modellərinin daimi
yaradıcı axtarışı və tətbiqini stimullaşdırmalıdır. Mədəni siyasətin ən
mühüm vəzifəsi xarakter və məqsədinə görə müxtəlif dövlət və
qeyri-hökumət sosial mədəniyyət institutlannın - tədris müəssisələri,
tədqiqat və informasiya mərkəzləri, həvəskar birliklər, cəmiyyət, fond,
kooperativ, yaradıcı studiya, assosiasiya və
peşəkar yaradıcı
ittifaqlann effektiv fəaliyyəti üçün əlverişli iqtisadi və hüquqi şərait
təmin edən prinsip və texnologiyalann yaradılmasıdır. Ölkənin yeni
mədəni siyasəti
dövlətlər və qeyri-hökumət təşkilatlan arasında
partnyor fəaliyyəti, kooperasiya və əməkdaşlıq üçün şərait yaratmalı,
əhalinin orta və az təminatlı təbəqəsinin mədəni nailiyyətlərdən geniş
istifadəsini təmin etməlidir. O, ictimai maraqlan ifadə edərək, öz
ömrünü
başa
vurmuş
mədəniyyət
idarəçiliyi
sisteminin
modemləşdirilməsinə,
inzibati-amirlikdən
iqtisadi idarəetmə
297
Dostları ilə paylaş: |