VII FƏSİL. ÖLKƏ VƏ REGİONLAR DUNYA
TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNDƏ
§1. İnkişaf etmiş ölkələrin (İEÖ) dünya iqtisadiyyatında
tutduqları mövqe
l.l.İEÖ-in coğrafi quruluşu
Dünyanın iqtisadi gücü ölkələr arasında qeyri-bərabər Şəkidə
formalaşmışdır. Məsələn, ABŞ, Yaponiya, Almaniya kimi ölkədə уег
kürəsi əhalisinin 9%-i cəmlənməsinə baxmayaraq, ölkələr dünya
miqyasında qazanılan gəlirlərin yarısını mənimsəməyə qadirdirlər.
Onlar bütün ölkələrin alıcılıq qabiliyyətinin üçdə birinə nəzarət edirlər.
Ümumiyyətlə götürdükdə dünya iqtisadiyyatında aparıcı yeri sənaye
cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr (İEÖ) tutur.
İnkişaf etmiş ölkələr dünya iqtisadiyyatında regionlararası
xarakterə malik ölkələrarası təşkilatda qruplaşdırılmış şəkildə öyrənilir.
Bu təşkilat "İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı” (İƏİT) adanır və
Dünya Bank
ının qruplaşdırmasına əsasən bura 2 inkişaf etmiş ölkə daxil
edilir. Bu ölkələrin regional quruluş aşağıda verilmişdir (bax: cədvəl 9)
Cədvəl 9
İƏIT-na daxil edilən ölkələrin regionlar üzrə quruluşu
Şərqi Asiya və Sakit okean
regionu
Avropa
Amerika
Sayı
adı
Sayı adı
Sayı adı
4
Avstraliya
18 Avstriya
2 Kanada
Koreya
Belçika
ABŞ
Yeni Zellandiya
B.Britaniya
Yaponiya
Almaniya
Danimarka
İrlandiya
İslandiya
İspaniya
İtaliya
Lüksemburq
Niderlandiya
Norveç
Portuqaliya
Finlandiya
Fransa
İsveçrə
İsveç
Görü
ndüyü kimi inkişaf etmiş ölkələrin coğrafıyası çox da geniş
deyil. İƏİT-na daxil edilən ölkələr üç regionda cəmləşmişlər: Şərqi
Asiya və Sakit Okean regionunda (4 ölkə), Amerikada (2 ölkə) və
Avropada (18 ölkə). İƏİT-i qrupuna daxil olmayan və yüksək gəlirli və
inkişaf etmiş ölkələr digər regionlarda da vardır. Məsələn, Yaxın Şərqdə
tsrail, Qətər, Küveyt, BƏƏ dövlətləri, Amerikada-Aruba, Bəqam,
Vermud və Virqan adaları, Martinika, Nider, Antilli, Qayana kimi kiçik
dövlətlər,ŞərqiAvropada- Sloveniya, Şərqi Asiya və Sakit Okean
regionunda
Bruney-Darrussalam, Hon- konq, Quam, Makao, Sinqapur,
Tayvan, Polineziya kimi kiçik dövlətləri də inkişaf etmiş dövlətlərə aid
edirlər. Lakin biz bu fəsildə əsasən İƏİT-na daxil edilən bir песө ölkəni
xarakterizə edən göstəriciləri, onlarda qərarlaşmış təsərrüfat
mexanizmini, onlara xas olan ümumi cəhətləri araşdıracağıq.
1.2
.İEÖ-in dünya iqtisadiyyatında yeri
İƏİT-na daxil olan ölkələrdə yaşayan əhalinin sayı dünya
əhalisinin təxminən 15,5%-i təşkil edir, lakin bu təşkilat dünyanın
iqtisadi və elmi-texniki potensialının əsas hissəsini özündə cəmləşdirir.
Burada baş verən bütün proseslər son nəticədə dünya təsərrütatına,
dünya maliyyəsinə, dünya bazarına, dünya ticarətinin strukturu və
həcminə güclü təsir göstərir. Bu ölkələrin hamısı Yaponiya müstəsna
olmaqla, Avropa mənşəli dövlətlərdir.
İnkişaf etmiş ölkələr son iqtisadi göstəricilərinə görə dünyanın
digər ölkələrindən xeyli üstündürlər. Məsələn, İƏİT-i qrupuna daxil
edilən ölklərdə yaşayanların adambaşına düşən UDM həcmi dünya üzrə
adambaşına düşən ÜDM-in orta qiymətindən beş dəfə çoxdur. 1990-cı
illərdə inkişaf etmiş ölkələrin dünya iqtisadiyyatındakı mövqeyi daha da
yaxşılaşdı. Bu iki amilin - birincisi, məhsuldar qüvvələrin struktıırunda
bas vermis mütərəqqi dəyişikliklərin təsiri altında, ikincisi – Şərqi
Avropa ölkələrinin dünya təsərrüfat sistemindəki xüsusi çəkisinin
azalması nəticəsində baş verdi.
İnkişaf etmiş ölkələr ümumdünya məhsulunun üçdə ikisini
istehsal edirlər və elə bu səbəbdən də onlar dünya resurslarının çox
hissəsini istehlak edirlər. Dünya iqtisadiyyatının inkişaf etmiş ölkələrdə
daha çox asılılığı və qarşılıqlı asılılığı da bununla əlaqədardır.Son 25-30
il ərzində bu asılılıq daha da artmışdır. İqtisadiy- yatın irəliyə doğru
inkişafı buna səbəb olmuşdur. Dərc olunmuş göstəricilərin təhlili
göstərir ki, hər bir yeni dövrdə, inkişaf etmiş ölkələr yeni nailiyyətlər
əldə edə bilirlər. İƏİT-na daxil olan ölkələrdə istehsalın həcmi 1950-
1970-
ci illərdə 1,5 dəfə artdığı halda, 1971 -1995-ci illər ərzində bu
a
rtım 1,9 dəfə təşkil etmişdir. Son 25-30 il ərzində istehsal daim irəliyə