Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 

158 

 

Yaşıl paxlaları ətli, perqament qatı olmayan, tikiş yeri sapsız, en kəsiyi dairəvi olan 

şəkərli  sortlar  keyfiyyətli  sayılır.  Yarımşəkərlilərdə  sapın  olması  elə  də  əhəmiyyət 

kəsb  eləmir.  Lobyanın  digər  bir  tərəvəz  sortu  paxlası  nazik  uzun,  diametri  dairəvi 

olanlardır ki, bunlar qulançar tipli (sparja) lobya adlanır. Ədəbiyyat məlumatına görə 

lobyanın  genetikasında paxlanın forması çoxlu genlərlə idarə olunur. Belə ki, Ea, Eb, 

İa,  İb  genləri  bitkinin  yaşıl  paxlasını,  ea,  eb,  ia,  ib  genləri  dairəviliyi  idarə  edir. 

Resessiv st geninin mövcudluluğu paxlanın tikişinin saplılığını təyin edir. Ts geninin 

mövcudluluğu  sapın  formalaşmasının  temperaturdan  asılılığını  müəyyən  edir.  Belə 

ki,  yüksək  temperaturda  sap  yüksək  dərəcədə  inkişaf  edir.  Perqament  qatının 

mövcudluğuna  To  geni  nəzarət  edir.  Bu  baxımdan  genetik-seleksiyanın  kompleks 

öyrənilməsi  əhəmiyyətli  təsərrüfat  əlamətləri  və  bioloji  xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənən 

ilkin perspektiv materiallara aid genofondun yaradılmasına imkan verir. 

       Tədqiqat  materialı  olaraq    100-dən  çox  yerli  və  introduksiya  olunmuş  adi  lobya 

sortnümunələri  götürülmüşdür.  Bu  nümunələr  gövdələrinin  tipinə,  vegetasiya 

müddətinə,  paxlalarının  xüsusiyyətlərinə  və  s.  əlamətlərinə  görə  fərqlənirlər. 

Ölkəmizdə  əsasən  Qafqaz  və  Dağıstan  (tez  və  gec  yetişən)  ekotipləri  becərilir. 

Nümunələr  beynəlxalq  deskriptorda  nəzərdə  tutulduğu  kimi  25-dən  çox 

göstəricilərinə  əsasən  qiymətləndirilmişdir.  Tədqiqatlar  GEİ-nin  Abşeron  Elmi 

Tədqiqat Bazasında aparılmışdır. 

Tədqiqat  zamanı  bitkilər  üzərində  fenoloji  müşahidələr  aparılaraq  fenofazalar 

arası  müddətlər  qeyd  edilmişdir.  Bu  müddətlərin  öyrənilməsi  gələcək  seleksiya 

işlərinin  davam  etdirilməsində  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  zaman  sortun 

yetişdiriləcəyi  zonanın  torpaq-iqlim  şərairi  də  nəzərə  alınır.  Morfofizoloji  analiz  və 

müşahidələr  lobya  bitkisinin  prioritet  istiqamətləri  yönümündə  aparılır.  Bitkilər 

gövdəsinin  tipinə  görə;  kol,  yarımsarmaşan,  yuxarıdansarmaşan,  sarmaşan  olmaqla 

bir-birindən  fərqlənirlər.  Nümunələr  məhsuldar  budaqların  sayı,  birinci  paxlaya 

qədərki hündürlük, buğumaralarının sayı, paxlanın perqament qatının və bel tikişinin 

saplılığı    kimi  əsas  xüsusiyyətlərə  görə  qiymətləndirilmişdir.    Həmçinin  bunların 

kəmiyyət, keyfiyyət əlamətləri, xəstəlik və zərərvericilərə, mühütin stress faktorlarına 

davamlılığı  və  məhsuldarlığı  öyrənilmişdir.    Ərzaq  paxlalılarına  olan  tələbatın  yerli 

məhsullar  hesabına  ödənilməsi  yeni  sortların  yaradılmasını  tələb  edir.  Müasir 

mərhələdə əksər sortlar (yerli forma və sortlar, eləcə də introduksiya olunmuş sortlar) 

ölkədə bu bitkinin əkin sahələrini genişləndirmək problemini həll etmək  və ölkənin 

real  toxum  istehsalına  olan  tələbatını  ödəmək  iqtidarında  deyil.  Məlumdur  ki, 

ölkəmizdə  lobya  fərdi  və  xırda  təsərrüfatlarda  becərilir.  Əhalinin  bu  ərzağa  olan 

tələbatının  ödənilməsində  lobyanın  əkin  sahəsini  genişləndirməklə  onun  açıq 

sahələrdə  becərilməsini  aktuallaşdırır.  Hər  hansı  bir  təsərrüfat  qiymətli  əlamətinə 

görə  (əsasən  toxum  məhsuldarlığına)  üstün,  tamami  ilə  digər  mühüm  texnoloji  

xüsusiyyətlərindən mexaniki yığıma yararlığa cavab verən modelinin yaradılması çox 

əhəmiyyətlidir.  Bunun  üçün  yaradılacaq  yeni  sortlar  əsasən  kol  və  yarımsarmaşan 

formalar  olmaqla  tez  və  ortatez  yetişən  (70-90  gün),  hündürlüyü  50-70  sm,  aşağı 

paxlanın  yerləşmə  hündürlüyü  15-25  sm  olmaqla  mexaniki  yığıma  da  yararlı 

olmalıdır. Öyrənilən nümunələrdə bitkinin boyu sarmaşan və yarımsarmaşanlarda 45-

200 sm, kol formalarında isə 25-60 sm; 1-ci paxlaya qədər olan hündürlük 16-20 sm 

---

 

159 

 

arasında  dəyişmişdir.  Gövdənin  yatmaya  davamlılığı  və  birinci  paxlanın  yer 

səthindən  hündürlüyü  əsas  sort  əlaməti  kimi  götürülür.  Çünki  birinci  paxlanın 

yerləşmə  hündürlüyü  nə  qədər  böyük  olarsa  o,  bir  o  qədər  mexaniki  yığıma  yararlı 

olur.  Tədqiqatın  aparıldığı  illər  ərzində  yüksək  və  sabit  məhsuldarlığa  malik  istər 

sarmaşan  və  yarımsarmaşan,  istərsə  də  kol  formaları  seçılmişdir.  Bu  formaların 

seleksiyanın  sonrakı  mərhələlərində  başlanğıc  material  kimi  istifadə  olunması 

nəzərdə  tutulur.  Qeyd  edək  ki,  bunlar  həm  də  keyfiyyət  baxımından  da  yüksək 

olmuşdur.     

Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  bu  nümunələr  lobyanın  müasir  seleksiyasının 

tələblərinə cavab verir. 

Kol  formalarından  ən  çox  “AZE  PHA-20”  nümunəsi  fərqlənmişdir  ki,  bu 

nümunə nəzərdə  tutulan bütün  gostəricilərə cavab  verir. Bu nümunə perspektiv sort 

kimi  seçilərək  seleksiyanın  sonrakı  mərhələlərində  sınaqdan  keçirilməsi  nəzərdə 

tutulmuşdur. 

 

Lobya nümunələrinin əsas təsərrüfat göstəricilərinə görə qiymətləndirilməsi 

 

Nüm

u

n

ən

in

 ad

ı 

T

op

lan

d

ığı

 ye

r 

 

 

B

it

k

in

in

 b

oyu

, 

sm

 

Məh

-d

ar

 

b

u

d

aq

ların

 s

ayı

 

1

-ci

 p

axlaya

 q

əd

ər

 

h

ü

n

d

ü

rlü

k,

 s

m

 

1 

b

it

k

id

ə 

p

axlan

ın

 

sayı

, ə

d

əd

 

P

axlan

ın

 ölçüs

ü

 

(u

zu

n

u

-e

n

i)

, 

sm

 

P

axlad

a 

d

ən

in

 s

ayı

, 

əd

. 

100 

d

ən

in

 k

ü

tləs

i, 

q

r 

M

əh

su

ld

ar

lıq

, 

q

r/

m

2

 

Ve

ge

tas

iya 

m

ü

d

d

ət

i,gü

n 

Z

ü

lal

,%

 

A T L I - S A R M A Ş A N, Y A R I M S A R M A Ş AN 

k-14534 

ÜRBİ (VİR) 

80-90 

3-4 

14-16 

16 

8,6-1,2 

5 

26,2 

340 

60-70 

23,75 

k-13040 

ÜRBİ (VİR) 

 

3-4 

15-16 

10 

7,9-1,1 

5 

21,8 

209 

55-60 

24,56 

k-13034 

ÜRBİ (VİR) 

45-55 

3-4 

14-16 

16 

8,6-1,2 

4 

32,9 

215 

55-65 

24,56 

k-15275 

ÜRBİ (VİR) 

45-55 

3-4 

14-17 

16 

11,2-1,2 

5 

31,5 

234 

60-70 

22,01 

k-13044 

ÜRBİ (VİR) 

50-55 

3-4 

13-16 

11 

8,7-1,2 

5 

21,1 

190 

55-60 

22,43 

k-3498 

ÜRBİ (VİR) 

70-90 

3-4 

16-18 

12 

10,0-1,2 

4 

46,5 

160 

60-70 

23,81 

k-13031 

ÜRBİ (VİR) 

50-55 

3-4 

16-18 

12 

11,2-1,2 

6 

37,3 

183 

60-70 

21,11 

t/15 

Moskva 

150-200 

3-4 

16-18 

16 

18,0-1,2 

8 

35 

263 

60-70 

26,13 

t/16 

Qusar (Piral) 

90-100 

2-4 

16-18 

16 

9,5-1,2 

4 

42 

312 

55-65 

22,75 

t/17 

Qusar (Avaran) 

100-120 

2-4 

14-17 

17 

12,8-1-3 

5 

48,5 

235 

60-75 

25,01 

t/18 

Qusar (Xürel) 

90-100 

2-4 

16-18 

14 

12,4-1,2 

5 

46,5 

200 

60-70 

21,37 

PHA-7.3 

Zaqatala 

60-70 

3-4 

16-20 

18 

9,9-1,0 

4 

48,4 

255 

60-70 

26,18 

AZE PHA-29 

Qusar 

60-70 

2-3 

14-17 

14 

9,0-1,1 

4 

52,4 

142 

60-70 

24,01 

AZE PHA-15 

Ağdaş 

90-100 

2-4 

13-15 

14 

12,5-1,0 

4 

43,8 

170 

55-65 

25,06 

aze qri/68 

Ordubad 

60-70 

2-4 

16-17 

15 

9,1-1,1 

5 

39,5 

244 

60-70 

24,43 

P İ Y A D A- K O L 

K-15274 

ÜRBİ (VİR) 

25-30 

4-6 

9-10 

20,2 

12,4-1,0 

5 

23,9 

165 

55-60 

24,43 

K-13036 

ÜRBİ (VİR) 

35-40 

3-4 

14-16 

18,0 

7,0-1,2 

4 

33 

139 

55-60 

22,62 

t/2 

Təbriz 

40-60 

6-5 

16-17 

17,0 

9,8-1,2 

5 

38 

150 

55-60 

21,56 

t/3 

Stavropol 

20-25 

3-4 

10-12 

18,0 

11,5-1,2 

4 

27,9 

152 

50-55 

24,06 

t/7 

Dağıstan 

30-35 

3-4 

16-17 

14,0 

10,0-1,2 

7 

30,6 

130 

55-60 

26,87 

t/35 

Balakən 

30-35 

4-5 

9-11 

15,0 

10,1-1,2 

4 

34,2 

134 

60-65 

25,62 

t/37 

Balakən 

35-40 

3-4 

10-12 

17,0 

8,7-1,1 

4 

42,5 

146 

60-65 

22,51 

t/38 

Balakən 

28-35 

3-5 

12-14 

17,0 

10,7-1,2 

4 

35,1 

136 

55-60 

 

Zülal 

ETTİ 

20-25 

3-4 

14-16 

14,0 

13,3-1,2 

6 

30,1 

120 

55-60 

 

AZE PHA-20 

Lənkəran 

50-55 

3-5 

16-18 

10,0 

10,6-1,1 

5 

40,7 

212 

55-60 

25,56 

ST.Yerli 

Piyada 

ETTİ 

30-35 

3-4 

10-12 

15 

7,0-1,3 

3 

29,9 

214 

55-60 

22,68 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---