510
İlk dəfə olaraq V.R.Volobuyev [10] relyefin plastika metodu əsasımnda Mil
düzünün torpaq xəritəsini tərtib etmişdir. Son illərdə V.M.Fridland [24] və İ.N.
Stepanov [22; 23] tərəfindən relyefin plastika metodu əsasında torpaq örtüyünün
xəritələşdirilməsi və torpaq örtüyü strukturlarının elmi-nəzəri və təcrübi öyrənil-
məsi sahəsində geniş həcmli tədqiqat işləri aparılmışdır. Bu tədqiqatların nəticəsi
olaraq İ.N.Stepanov [22; 23], sonralar Q.Ş.Məmmədov, H.M.Hacıyev və A.B.Cə-
fərov [7] tərəfindən “Relyef nəzərə alınmaqla torpaq xəritəsinin tərtibi” üzrə
metodik tövsiyyə çap olunmuşdur.
Relyef xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla müəlliflər tərəfindən “torpaq
xəritələrinin tərtibi” üzrə dağlıq ərazilərdə müxtəlif baxarlı yamacların
torpaqəmələgəlmə prosesində bu və ya digər dərəcədə rolunun nəzərə alınması və
sektorlara bölünməsi təklif olunur.
Yamaclar 2 yerə: kölgəli-şimal (0
0
), şimal-qərb (270-360
0
), qərb (270
0
),
şimal-şərq (0-90
0
); günəşli-cənub (80
0
), cənub-qərb (180-270
0
), cənub-şərq (90-
180
0
), şərq (90
0
) bölünür.
Mövcud metodikalar əsasında qazax rayonu “Dağ Kəsəmən” tədqiqat
sahəsinin 1:10 000 miqyasında relyefin plastikası xəritəsi tərtib edilmişdir.
Geomorfoloji cəhətdən ərazinin dağ yamacları və dərələrlə mürəkkəbləşən relyefin
plastikası xəritəsində (şəkil ) aşağıdakı relyef komponentləri ayrılmışdır.
1.
Kölgəli şimal-qərb baxarlı yamaclar;
2.
Günəşli cənub-şərq baxarlı yamaclar;
3.
Dərə formalı mikroçökəkliklər.
Relyefin plastikası xəritəsi əsasında hazırlanmış torpaq xəritələrində (M 1: 10
000) relyefin yuxarıda göstərilənləri nəzərə çarpacaq komponentləri üzrə elementar
torpaq arealları konturlarının paylanması qanunauyğunluqları öz əksinitapmışdır.
Onların vasitəsi ilə ərazidə yayılmış dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaq növlərinin
genetik xüsusiyyətlərini özündə vizual surətdə müəyyənləşdirmək mümkün
olmuşdur. Aparılmış çöl-torpaq və kameral-laboratoriya tədqiqatları əsasında dağ
boz-qəhvəyi torpaqların müxtəlif növləri və növmüxtəliflikləri müəyyən edilmişdir
512
Qazax rayonu Dağ-Kəsəmən tədqiqat sahəsinin relyefin
plastika xəritəsi
Miqyas 1:10 000
Legenda
K-27
K-30
100 m
K-25
410
415
420
425
430
435
410
415
420
420
425
430
435
440
445
Kölgəli şimal-qərb
baxarlı yamac
Günəşli cənub-şərq
baxarlı yamac
Dərə tipli
mikroçökəklik
Torpaq kəsimləri
410 Yüksəklik horizontları
Ağ
sta
fa ç
ayı
n S
ağs
ahi
li s
uva
rm
a k
ana
lı
513
Cədvəl 1
Kiçik Qafqazın şimal-şərq hissəsi dağ boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqlarının diaqnostik
göstəricilərinə kölgəli və günəşli yamacların təsiri
Kəsim
№-si
Genetik
qatlar və
dərinlik, sm
Humus,%
Azot,%
C:N
CaCO
3
pH su məhlu-
lunda
Quru
qalıq
Udulmuş əsaslar 100q torpaqda
mq-ekv
Qranulometrik tərkib,%
Cəmi
Ca"
Mg"
< 0,001mm < 0,01 mm
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Kölgəli baxarlı yamaclar
30
AUv 0-22
3,52
0,25
7,5
Yox
7,3
0,106
37,6
28,9
9,3
13,80
40,60
AUz 22-43
2,09
0,18
7,1
3,4
7,9
0,103
29,4
21,3
8,1
12,16
43,92
B 43-75
0,85
t.olm
-
6,4
8,1
0,134
26,6
19,7
6,9
17,52
48,32
BC 75-108
0,56
-
-
8,5
8,2
0,250
24,0
18,3
5,7
12,48
48,68
C 108-136
0,32
-
-
7,7
8,0
0,493
22,7
17,5
5,2
9,36
22,68
34
AUv 0-20
2,82
0,23
6,1
Yox
7,5
0,128
34,1
27,3
6,8
18,88
47,92
AUz 20-38
2,25
0,18
7,2
2,3
8,0
0,135
30,2
23,8
6,4
22,60
56,48
B 38-73
1,46
0,11
7,4
4,2
8,2
0,148
26,5
21,0
5,5
28,04
60,12
BC 73-105
0,83
t.olm
-
9,0
8,3
0,224
25,0
20,6
4,4
27,76
54,28
C 105-140
0,45
-
-
8,2
8,2
0,346
21,8
18,4
3,4
12,68
34,28
Günəşli baxarlı yamaclar
27
AY 0-13
1,88
0,19
5,6
6,4
7,9
0,383
24,3
20,2
4,1
16,92
38,08
A/B 13-34
1,15
0,10
5,8
8,6
8,2
0,865
23,4
19,2
4,2
17,24
44,60
B/C 34-62
0,73
t.olm
-
9,4
8,5
1,307
20,9
16,8
4,1
18,04
55,12
Cca 62-85
0,40
-
-
7,7
8,2
1,188
18,5
15,1
3,5
12,68
34,28
45
AY 0-20
2,25
0,18
7,1
6,5
8,0
0,115
26,0
21,4
4,6
15,68
47,92
A/B 20-36
1,43
0,11
7,4
14,9
8,3
0,122
25,3
19,3
6,0
12,60
46,48
B 36-75
0,75
0,07
5,9
17,1
8,5
1,123
23,8
17,5
6,3
18,04
45,12
B/C 36-75
t.olm
t.olm
-
11,5
8,4
0,328
20,0
16,2
3,8
17,76
34,18
Cca 92-130
-
-
-
9,0
8,4
0,392
19,5
14,1
5,4
10,68
32,28
Dostları ilə paylaş: |