Arif Rəhimoğlu
Yüklə 1,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Speys”, “VaĢinqton Post”, “Nyu-York Tayms”, “Bi-Bi-Si”, “Fridom Haus”
- 1. alınma sözlər və yabançı adlar öz dilimizin qaydalarına uyğun yazılmalıdır; 2. alınma söz və yabançı
71 uyğundur və Türk Dil Qurumu da Türkiyə türkcəsi üçün məhz bu variantı seçməkdə tam haqlıdır. Göründüyü kimi, latın əlifbası imkan verir ki, hər dil yazısını öz səslərinə uyğun qursun. Ərəb əlifbası isə bu baxımdan çox tutucudur (mühafizəkardır) və daha çox ərəb dilinin hakimliyini qorumağa qulluq etməkdədir. Dünyaya öz dilinin gözü ilə yox, fars, ərəb vb. dillərin gözlüyü ilə baxanda sözlərin təkcə səs və forma baxımlarından yox, anlamca dəyişdirilməsi də imkansız olur. Belə ki, hərdən bəzi arxadaşlar, özəlliklə Azərbaycanın güneyindən olan və ərəb, fars dillərini bilən ayrı-ayrı dostlar bizimlə dartışaraq etiraz edirlər ki, Azərbaycan türkcəsi ədəbi dilində filan sözlər düzgün işlədilmir. Örnəyin, farscadan alınan xəstə sözü farsca yorğun deməkdir və ona başqa anlam yüklənməsi doğru deyil, gümrah ( anlamındadır, təsərrüf sözü ərəbcə ələ keçirmək, zəbt etmək anlamında olduğundan kənd təsərrüfatı termini çox qəribə görünür vb. Təbii ki, bu dostlar Azərbaycan türkcəsindən yox, fars dilindən, ərəb dilindən çıxış edirlər və fərqinə varmırlar ki, bu cür anlam dəyişdirməsi Azərbaycan türkcəsinin öz haqqıdır. Bu cür anlam dəyişimi təkcə alınma sözlərdə yox, hətta milli sözlərdə də özünü göstərə bilər və onların hamısı doğrudur, düzgündür. Örnəyin, heç kim deyə bilməz ki, düĢmək sözünü enmək anlamında işlətmək və “Uçaq hava alanına düşdü” demək olmaz, çünki düĢmək Türkiyə türkcəsində yıxılmaq, qəzaya uğramaq anlamındadır. Doğrusu budur ki, düşməyin yıxılmaq, qəzaya uğramaq anlamı Türkiyə türkcəsinə, enmək anlamı isə Azərbaycan türkcəsinə aiddir və hər dil üçün öz qəbul etdiyi anlam düzgündür (Azərbaycan türkcəsi ilə Türkiyə türkcəsi arasındakı yaxınlığa baxmayaraq, anlam fərqinə malik bir sıra sözlərin varlığı da bilinən məsələdir). Bunun kimi, xəstə, gümrah sözləri fars dilində, təsərrüf sözü ərəb dilində nə anlamlarda işlənir-işlənsin, o anlamların Azərbaycan türkcəsinə aidiyyəti yoxdur və biz öz dilimizdən, öz dilimizdə var olan anlamlardan çıxış etməliyik. Fars dilində sər “baş”, bəst “bağlı” demək olduğu halda, Azərbaycan türkcəsində bu sözlərin birləşməsindən oluşan sərbəst “bağlı olmayan, azad, müstəqil” sözü işlənir və farsca əslinə tərs düşən həmin sərbəst sözü farscanın yox, Azərbaycan türkcəsinin yaratdığı sözdür (Təbii ki, hər kəs hər sözə istənilən anlamı yükləyə bilməz və biz bundan yox, sözün bir toplumda qəbul edilən, yayılıb işlədilən fərqli anlamından danışırıq). Maraqlıdır ki, Türkiyə türkcəsində hasta sözü (< fars. xəstə) Azərbaycan türkcəsindəki anlamla eyni olsa da, gümrah sözü “aşırı dərəcədə böyüyən (bitki); gur, qüvvətli; uzun və qıvrım (saç)” anlamlarında işlədilməkdədir. Deməli, hər dil sözə öz qəbul etdiyi anlamı yükləyir və sözün hər dildə işlənən anlamı məhz o dilin özü üçün doğrudur və ona yanlış anlam deyilə bilməz. 72 Anlamca dəyişdirilmə sözün mənimsənilməsinin – milliləşdirilərək bir dilə uyğunlaşdırılmasının yollarından biridir və indiki anda bizi daha çox başqa bir yol – sözün səs tərkibinin dəyişdirilməsi ilgiləndirir. Bəllidir ki, istənilən dil, o sıradan bizim dilimiz bir sıra alınma sözləri milliləşdirmək üçün onları səs tərkibi baxımından dəyişdirir və özünə uyğunlaşdırır. Özəlliklə, tərkibində özümlü səslər (və yazıda bu səsləri ifadə edən hərflər) işlənmiş sözlərin öz dilimizə uyğun dəyişdirilməsi – o sözlərin öz uyğun səslərimiz (və yazıda öz uyğun hərflərimiz) ilə verilməsi qaçılmaz bir zərurətdir. Bu zərurətdən irəli gələrək artıq çoxdan ərəb dilinin özümlü səslərini (və ərəb əlifbasındakı özümlü hərfləri) öz dilimizin səsləri (və uyğun hərfləri) ilə işlətməkdəyik. Təbii ki, bu gələnək davam etdirilməli, dilimizə keçən alınma sözlər və işlətməli olduğumuz yabançı adlar mütləq öz dilimizin qaydaları əsasında deyilməli və yazılmalıdır. Ancaq çox yazıqlar ki, son dönəmdə bunun tərsi yayılmaqda və yabançı sözlərin, adların yazılışında bəzən dilimizin qaydaları bir qırağa atılaraq həm danışıq dilimizə, həm də özəlliklə yazılı ədəbi dilimizə başqa dillərin (daha doğrusu, hakim dövlət dillərinin) qaydaları gətirilməkdədir. Dilimizlə bağlı ciddi dövlət siyasətimiz hələ tam biçimlənib oturuşmadığına və dilimizi qorumaq üçün ona-buna satılmaz dil gömrüyümüz hələ yaranmadığına görə, bu başqa dil qaydaları asanlıqla yazımıza yol tapır, ədəbi dil standartlarımızı pozub ikilik salır və dilimizi korlayırlar. Örnəyin, dilimizin qaydaları əsasında doğru yazılışı “Speys”, “VaĢinqton Post”, “Nyu-York Tayms”, “Bi-Bi-Si”, “Fridom Haus”... kimi olan yabançı adların “Space”, “The Washington Post”, “The New-York Times”, “BBC”, “Freedom House”... yazılışı imla qaydalarımızı kiçik düşürməkdən, ayaqlar altına atıb tapdalamaqdan başqa bir nəsnə deyil... Burada bir-birinə tərs olan iki qayda üz-üzə gəlib qarşılaşmaqdadır: 1. alınma sözlər və yabançı adlar öz dilimizin qaydalarına uyğun yazılmalıdır; 2. alınma söz və yabançı adların qaynaq dildəki yazılıĢı eynilə bizdə də qorunmalıdır. Birinci qayda dilimizin imla (orfoqrafiya) normalarını düzənləyən fonetik ilkədən irəli gəlir və dilimizdə geniş yayılmış tam aparıcı bir qaydadır. İkinci qayda tarixi-gələnəksəl ilkəni andırır və sanki ona uyğunmuş kimi görünür. Ona görə yansıdır (əks etdirir) yox, andırır (xatırladır) deyirik ki, gerçək tarixi-gələnəksəl ilkə qaynaq dildəki yazılışı deyil, öz dilimizdəki yazılışı bildirir və bizim tariximizdə olan, bizim keçmişdən indiyə sürüb gələn yazı gələnəyimizi ortaya qoyur. Qaynaq dildəki yazılışı olduğu kimi qoruma isə bizim yox, qaynaq dilin tarixi-gələnəksəl ilkəsinə uyğunluqdur. Qaynaq dilin tarixi-gələnəksəl ilkəsinə uyğunluq bizim üçün yeni bir ilkə deməkdir və bu yeni ilkəni qaynaq dili yamsılama ilkəsi adlandıra bilərik. Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|