Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu

39 

 

Dərbənd. Narınqalanın qərb 

divarının yanındakı qazıntı 

sahəsindən görünüş. 

mə xsus  qatının  qalınlığ ı  50-70  sm  təşkil  edir  və  bu  da  intensiv  məskunlaşmanı 

göstərir (А.А.Ку дрявцев, 1982a, cтp. 57). 

Dərbəndin  səciyyəvi  xüsusiyyətlərindən  biri  sənətkarlıq  və  ticarət in  VIII-X 

əsrlərdə  güclü  inkişafı  nəticəsində  şəhristanın  iki  hissəyə  ayrılması  -  aşağı, 

dənizkənarı hissədə, əsasən, sənətkar və tacirlərin məhə llə lərin in forma laş ması ilə bu  

hissənin  bir  növ  ö zünəmə xsus  rabada  çevrilməsi,  şəhərin  yu xarı  h iss əsinin,  Ca me  

məscidi ətrafının şəhristan funksiyasını davam etdirməsidir,  (А.А.Кудрявцев 1982, 

стp. 150). 

Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  şəhristanın  yuxarı  hissəsində  tədqiq  olunmuş 

təmtəraqlı  ev lər,  ict ima i  və  din i  bina lar, 

nəhəng  su  anbarı  və  digər  monumental 

tikililər 

burada 

əsasən  feodal  sinfi 

nümayəndələrin in  yaşadığına  dəlalət  edir. 

Şəhərin  bu  zaman  başlıca  o laraq  ticarət, 

ictima i-siyasi  və 

mədəniyyət  mərkə zi 

Ca me 

məscidi 

yaxınlığındakı 

bazar 

meydanında 

cəmləşmişdi 

(А.А.Ку дрявцев,  1982,  стp.  150;  1982a, 

стp.  59).  Dərbəndin  bazar  meydanının 

mühü m 

mərkəzə 

çevrilməsi 

əl-

Müqəddəsinin  məlu matında  da  öz  əksini 

tapmışdır.  O  yazırdı:  "Came  məscid  bazar 

meydanının ortasındadır.  Burada su bulağı 

var.  Binaları  daşdandır"  (N.M.Vəlixanlı, 

1974, səh. 132). 

Bazar  meydanından  qərbdə  və 

cənubda  ictima i  bina lar,  cənubda  həm  də  

yaşayış  evləri,  şərqdə  isə  şəhristanı  iki 

hissəyə  ayıran  arakəs mə  divar  ye rləşird i 

(А.А.Ку дрявцев, 1982 a, c тp. 64). 

Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  təpənin  ətəklərində  aşkarlan mış  köndələninə 

divarlar  Dərbəndin özünə mə xsus daxili quruluşunu müəyyənləşdirməyə  imkan ver-

mişdir.  Artıq  Xl-XIII  əsrlərdə  şəhər  iki  deyil,  üç  tərkib  hissədən  ibarət  olmuşdur 

(А.А.Ку дрявцев, 1982a, стp. 110-113). 

Qafqaz  Albaniyasının  paytaxtı  olmuş  Qəbələ  şəhəri  orta  əsrlərdə  də 

Azərbaycanın  mühü m  sənətkarlıq  və  ticarət  mərkə zlərindən  biri  id i.  Onun  ərazisi 

"Səlbir", "Qa la" adlanan hiss ələri və onların ətrafındakı -  Ka maltəpə,  Bayır şəhər və 

---

40 

 

sənətkarlıq  məhəlləsini əhatə edirdi (tablo  1, ş ək.  2).  Hazırda Sə lbir-Qala sahəsi 25 

hektarı əhatə edir. Şəhər yerində  mü xtəlif yerüstü arxeolo ji  materiallara  rast gəlinir. 

Bunların  içərisində  IX-XVII  əsrlərə  aid  şirli  qab  qırıq ları  daha  çoxdur.  Səlb ir-Qa la  

aşağıda,  cənubda  qovuşan  iki  dağ  çayları  arasında  hündür  yastı  təpəlikdə 

yerləşmə klə  müdafiə  ba xımından  əlverişli  mövqedədir.  Bu  əra zi  həm  də  kirəc  

məh lulunda  çaydaşı,  yonma  puçdaş  və  kvadrat  forma lı  bişmiş  kərp iclə  hörü lmüş 

qala  divarları  ilə  də  hasara  alın mışdır.  Qala  divarlarının  qalıqları,  darvaza  yeri  v ə 

darvaza  bürcləri  şəhər  yerinin  cənubunda  daha  yaxşı  saxlan mışdır.  Burada  qala 

divarları şəhərin içəri səthindən 6 m-dək yüksəklikdə qalmışdır. 

Qəbələ  şəhər  yerində  -  Səlbirdə  11,  Qa lada  is ə  8  sahədə  qazıntı  işləri 

aparılmışdır.  Səlbirdə  üst  təbəqə  XI-XII  əsrlərə  aid  material  verir.  Burada  1959-

1960-c ı illərdə yaşayış və təsərrüfat tikililəri, su kə mərləri,  kərp ic döşəmələr, təndir, 

ocaq qalıqları, təsərrüfat və məişət quyuları, qəbirlər aşkar olunmuş, çoxlu  miqdarda 

saxsı,  metal, şüşə məmu lat və sikkələr əldə edilmişdir (S.M.Qazıyev, 1964, səh. 24-

33). 1967-ci  ildə Sə lbirin şimal divarının hissəsi və bir bürcü qazılmış, 1974-1978-c i 

illərdə  Sə lbirin  cənub-qərb  tərəfində  kvadrat  bürc  və  ona  bitişik  qala  divarı  və  

şəhərin mədəni təbəqələri tədqiq olunmuşdur (Ф.В.Гадиров, 1975; стp. 62-65; 1978, стp. 

40-42).  1988-1989-cu  illərdə  Səlbirin  şimal  qala  divarında  iki  yerdə  (X-XI  sahələr) 

stratiqrafik  əhəmiyyətli  qazıntılar  aparılmış  və  cənubunda  Səlbiri  Qaladan  ayıran 

xəndəyin  kənarında,  yenə  iki  yerdə  (VIII-IX  sahələr),  üst  mədəni  təbəqələr 

öyrənilmişdir.  Həmin  qazıntılaradək  Səlbirin  cənub  tərəfində  xəndək  boyu  qala 

divarının  olub-olmaması  mübahisəli  idi.  Qazıntılar  burada qala divarlarının  olmadığını 

təsdiqlədi. Bəlli oldu ki, sakinlər  Səlbiri tərk edənə qədər şəhər vahid qala divarları ilə 

müdafiə  olunmuş,  xəndək  isə  sonradan  qazılmış,  Qala  hissənin  müdafiəsinə  xid mət 

etmişdir (Q.M.Əh mədov, 1992, səh. 62). 

12  hektar  sahəni  tutan  Qala  hissədə  mədəni  təbəqə  yatımı  daha  zəngin  olub, 

qalınlığı 5  m-ə çatır.  Burada I əsrdən başlamış XVIII əsrədək fasiləsiz  intensiv həyat 

olmuşdur. 

Qalada  1926  və  1945-c i  illərdə  aparılan  qazıntılar  əsasən  kəşfiyyat  xarakterli 

olmuş, kiçik həcmdə aparılmış və heç bir sahə xam torpağa qədər qazılmamışdır. Bəzi 

divar bünövrələri aşkar olunmuş, saxsı qab, şüşə və digər əşyaların sınıqları tapılmışdır. 

Az-çox  aydınlıq  1960-1961-c i  illərdə  aparılan  qazıntılar  zamanı  əldə  edilmişdir.  VII-

XVII  əsrləri  əhatə  edən,  biri  digərinin  üzərində  ardıcıl  yerləşmiş  üç  mədəni  təbəqə 

aşkara çıxarılmışdır. Gil məhlulu ilə çaydaşı, yonulmuş daş və bişmiş kərpiclə hörülmüş 

divar  qalıqları  üzə  çıxarılmış,  çoxlu  təndir,  ocaq,  küp,  quyu  və s.  aşkarlanmış, şirli  və 

şirsiz qab qırıqları, şüşə, metal məmulat və sikkələr əldə edilmişdir. Həmin qazıntılarda 

---