Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
qazıntıların nəticələri feodal şəhərlərinin üç tipini ayırmağa imkan verir. İstehkamlı sahəsi 100 hektara yaxın və daha artıq olan iri ş əhərlər ayrı-ayrı dövrlərdə Azərbaycan feodal dövlətlərinin paytaxtı və ya mühüm mərkəzi olmuşdur. Onların iqtisadiyyatı sənətkarlıq və ticarətə əsaslanırdı. Bu şəhərlər ölkənin intellektual potensialının cəmləşdiyi başlıca mərkəzlər idi. Bərdə, Gəncə, Dəbil, Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Şamaxı, Dərbənd belə şəhərlərdən idi. Həmin şəhərlərin əhalisinin sayı 100 minə ya xın və ya daha ço x idi. İstehkamlı sahəsi 20-60 hektara qədər ərazini əhatə edən, əsasən vilayət mərkə zləri olmuş orta dərəcəli şəhərlər sırasına Beyləqan, Əhər, Zəncan, Bakı, Qəbələ, Şabran, Şəmkir və başqalarını aid etmək olar. Ümumi sahəsi 20 hektardan çox olmayan, yerli əhəmiyyətə malik mahal mərkəzlərindən ibarət kiçik şəhərlər sırasında Cəlilabad rayonunda qeydə alınmış Bəcrəvan şəhərinin xarabalıqların ı, Xunan ş əhəri ilə eyniləşdirilən Torpaqqala ş əhər yerini, Gilgilçay sahilində yerləşən Şəhərgahı və başqalarını göstərmək olar. Buraya həm də şəhərtipli iri yaşayış yerlərini aid etmək olar. Şəhərlərin belə arxeoloji tipoloji bölgüsü yazılı qaynaqlardakı müsəlman şəhərlərinin təsnifatına uyğun gəlir. Belə ki, yazılı qaynaqlarda paytaxt şəhərlər "misr", vilayət mərkəzləri "qəsəbə", mahal mərkəzləri "mədinə" adlandırılır (Əl-Müqəddəsi, 1967). Lakin bunu da xatırladaq ki, orta çağ müəlliflərinin şəhərin statusuna dair təsəvvürləri konkret deyildi. Ərəb coğrafiyaşünası əl- Müqəddəsi üçün başlıca meyar yaşayış məntəqəsində Came məscidinin olması vacib şərt idi. Və yaxud, XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş Yaqut Həməvi Ərdəbil, Dərbənd kimi böyük və əhəmiyyətli şəhərləri mədinə adlandırır (N.Əliyeva, 1999, səh. 68). Yazılı qaynaqların məlumatı və arxeoloji tədqiqatların nəticələrini müqayisəli təhlil edən tədqiqatçılar inkişaf etmiş orta əsrlərdə Azərbaycanda 70-ə yaxın şəhərin fəaliyyətdə olduğunu müəyyənləşdirmişlər. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın IX-XII əsr yaşayış məskənləri arxeoloji baxımdan şəhər xarabalıqları, qala və qəsr qalıqları, kənd tipli yaşayış yerləri ilə təmsil olunmuşdur. Şəhərlər
Bir halda ki, arxeoloji qazıntılar əsasən orta əsr şəhərlərinin xarabalıqlarında aparılmışdır, əvvəlcə qısa da olsa onların üzərində dayanaq. IX-XIII əsrin şəhərlərindən Şimali Azərbaycan ərazisində ən məşhur olanları Gəncə, Beyləqan, Naxçıvan, Şabran, Şamaxı, Şəmkir, Dərbənd, Bakı, Dəbil, Qəbələ, Bərdə, Şəki idi. Bunlardan bəziləri - Bakı, Şamaxı, Naxçıvan, Dərbənd öz köhnə adlarını saxlamış və indi də bu şəhərlərdə həyat davam etməkdədir. Tarix səhnəsindən silindikdən sonra öz adını yaxın yaşayış
33
məskəninə vermiş şəhərlərin də tarixi yerlərini aydınlaşdırmaq asandır. Belələrinə aiddir: Bərdə (indiki Bərdə rayon mərkəzi), Gəncə (indiki yeni Gəncə), Şəmkir (indiki Şə mkir şəhəri), Qəbələ (indiki Çu xur Qəbələ kəndi). Beyləqan şəhərinin yeri məsələsində böyük mübahisə ortaya çıxmışdır. Hazırda bu şəhərin xarabalıqlarının Örənqala olduğu sübut edilmişdir (Q.M.Əhmədov, 1979). Şəki şəhərinin yeri haqqında da mü xtəlif fikirlər söylənmişdir.
34
35
Bu günə qədər Şirvan, Abxaz və bir sıra başqa şəhərlərin tarixi yeri tam aydınlaşdırılmamışdır. Adı təkcə ilk mənbələrdən bizə məlum olan, məsələn, Balasacan, Bərcic, Bərzənd, Zeym (Zayam), Ka lkatus, Kərkərə, Yunan və s. kimi şəhərlərin yerləri arxeoloji cəhətdən müəyyən olunmamış və ya dəqiqləşdirilmə mişdir. Bir sıra şəhər və qala yerlərinin (Bəndovan, Qızılburun, Qalaca və başqaları) tarixi adları indi də mə lu m deyildir. Tarixi mənbələrin araşdırılması və arxeoloji a xtarışların nəticəsi göstərir ki, Azərbaycanın IX-XIII əsrlərə aid şəhərlərinin əksəriyyəti ölkənin iqtisadi cəhətdən daha inkişaf etmiş və əhali ilə sıx məskunlaşmış, həmçinin, magistral ticarət yolları keçən strateji cəhətdən əhəmiyyətli olan ərazilərində yerləşmişdir. Başqa Şərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri kimi əsasən IX-X əsrlərdə formalaşmış, sonrakı iki əsrdə, XI-XII əsrlərdə çiçəklənmə çağını keçirmişdir. Azərbaycan tarixinə bu dövr inkişaf etmiş orta əsrlər dövrü kimi daxil olmuşdur. Söz yox ki, bu şəhərlərin formalaşması və inkişafında ilk orta əsrlərdə və ondan qabaqkı dövrlərdə yaranmış bazanın mühüm rolu olmuşdur. Hər halda arxeoloji qazıntılar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, inkişaf etmiş orta əsrlərdə şəhərlərin - Qəbələ, Gəncə, Beyləqan, Dərbənd, Şabran, Bakı və s. ərazisi ilk orta əsrlərə nisbətən daha sıx məskunlaşmış və daha geniş sahəni əhatə etmişdir. Gəncənin yalnız qala divarlarının içərisindəki sahəsi 250 hektara bərabər idi. Yazılı mənbələrin verdiyi məlu mata əsasən, Bərdənin təkcə Həftəbazar meydanı 50 hektar ərazini əhatə edirdi. Beyləqanın qala divarlarından içəridəki sahə 40 hektara ya xın, Şə mkirdə isə 28 he ktar idi. Şərqin digər müsəlman ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanın da orta əsr şəhərləri əsasən üç sosial-iqtisadi topoqrafik hissədən - narınqala (iç qala), şəhristan (içərişəhər) və rabaddan (bayır şəhər) ibarət idi. Şəhərlərin belə quruluşu feodal cəmiyyətində baş verən sosial-iqtisadi proseslərlə bağlı idi. Bu üç s əciyyəvi topoqrafik hissənin hər birinin forma laşması öz növbəsində bir sıra sosial-iqtisadi və hərbi-siyasi amillərlə bağlı idi. Şəhərin siyasi və inzibati mərkəz funksiyasını yerinə yetirməsi onun ərazisində ən əlverişli yerdə narınqalanın və hökmdar sarayının meydana gəlməsini şərtləndirmişdi. Ölkənin, vilayətin, mahalın idarəsi buradan həyata keçirilir, burada qanunlar və fərmanlar hazırlanır, ölkədə və ya vilayətdə baş verən hadisələr mü zakirə olunur, toplanan vergilər buradakı xə zinəyə daxil o lurdu. Şəhərin hərbi-inzibati və mədəni-ideoloji mərkəz rolunu oynaması dövlət idarəçiliyində və mədəni-dini sahədə fəal iştirak edən feodal sinfinin şəhristanda yerləşməsini, şəhərin bu hissəsində monumental ictimai-dini binaların, ticarət obyektlərinin, imarətlərin və çoxotaqlı, yaraşıqlı evlərin inşa olunmasını, abadlıq tədbirlərinin daha ciddi həyata keçirilməsini şərtləndirmişdi. Sənətkarlıq və ticarətin Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|