Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
Keçən əsrdə ondan artıq orta əsr şəhəri arxeoloji qazıntılarla öyrənilmiş, şəhərtipli iri yaşayış yerlərinin arxeoloji tədqiqinə başlanmışdır. Məhz, arxeoloji tədqiqatların nəticəsi olaraq yazılı qaynaqlarda adı çəkilən bir çox şəhərlərin yerləşdiyi məkan müəyyənləşdirilmiş, adları yazılı mənbələrdə çəkilməyən bəzi şəhərlərin xarabalıqları aşkarlanmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin Şərqin digər müsəlman şəhərlərinə oxşarlığını təsdiqləməklə onların topoqrafiyası, görünüşü haqqında təsəvvürlərimizi genişləndirmişdir. Arxeoloji axtarış və qazıntılar şəhərlərin müdafiə sisteminə dair zəngin faktik materiallar verməklə, həm də istehkam tikililərinin etibarlı olduğunu, dövrün hərb sənətinin tələblərinə cavab verdiyini göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar şəhərlərin istehsal, mədəni və intellektual potensialın cəmləşdiyi, cəmiyyətin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına müsbət təsir göstərdiyi mühüm mərkəzlər olduğunu faktik materiallarla təsdiqləmişdir. Kənd tipli yaşayış yerləri nisbətən zəif öyrənilmişdir. Lakin son onillikdə aparılan arxeoloji tədqiqatlar bu sahədəki boşluğu aradan qaldırmağa imkan vermiş, Azərbaycan orta əsr kəndinin səciyyəvi əlamətlərini müəyyənləşdirmək üçün maddi dəlillər əldə olunmuşdur. Azərbaycanın orta əsrlər dövrü iqtisadiyyatının öyrənilməsi sahəsində də arxeologiyanın əhəmiyyəti böyükdür. Maddi məxəzlərin hərtərəfli təhlili əsasında kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətin inkişafının başlıca aspektlərini aydınlaşdırmaq mümkün olmuşdur. Çoxsaylı faktik materiallar kənd təsərrüfatında əkinçilik və heyvandarlığın aparıcı sahələr olduğunu təsdiqləmişdir. Sənətkarlığın inkişaf səviyyəsini, sənətdaxili ixtisaslaşmanı, ayrı-ayrı sənət sahələrinin durumunu səciyyələndirmək nöqteyi-nəzərindən arxeologiyanın nailiyyətləri böyükdür. Orta əsr abidələrində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxarılmış emalatxana qalıqları, istehsal tullantıları, zəngin sənətkarlıq məmulatı sənət istehsalını bütövlükdə, eləcə də onun ayrı-ayrı sahələrini, o cümlədən metallişləmə, dulusçuluq, şüşə istehsalı və s. səciyyələndirməyə, inkişaf dinamikasını izləməyə imkan vermişdir. Maddi mə xəzlərin təhlili Azərbaycan sənətkarlığının geri qalmadığını, bəzi sahələrdə hətta qabaqcıl ölkələri geri qoyduğunu göstərir. Arxeoloji tədqiqatlar şəhərlər ətrafında kənd nahiyyələrinin mövcudluğu və onların qarşılıqlı əlaqələri haqqında tutarlı fikirlər söyləməyə imkan vermişdir. Arxeoloji materiallar və numizmatik dəlillərlə orta əsrlərin ticarət əlaqələrinin mü xtəlif mərhələlərində istiqamətləri, xarakteri, başlıca və idxal malları
müəyyənləşdirilmişdir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində şəhər və kənd məişətinin öyrənilməsi üçün xeyli faktik materiallar əldə olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar həm də Azərbaycanın orta əsr mənəvi mədəniyyətinin bir çox aspektlərini işıqlandıran dəlillər vermişdir. Müsəlman dünyasının şimalında, xristian və
8
bütpərəst sivilizasiyalarla təmas məkanında yerləşən Azərbaycan islam dininin, müsəlman mədəniyyətinin Qafqazda yayılmasında və inkişafında önəmli rol oynamışdır. Arxeoloji materiallar Azərbaycan incəsənətinin, xüsusilə dekorativ tətbiqi sənətlərin ümummüsəlman incəsənəti üçün səciyyəvi əlamətləri daşımaqla yanaşı, həm də sırf yerli, məhəlli xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərmişdir. Aparılan arxeoloji qazıntılar əsasında Azərbaycanın IX-XVII əsrlər maddi mədəniyyət abidələrinin kompleks şəklində öyrənərək, yazılı qaynaqlarda əksini tapmış bir çox tarixi faktlar üzə çıxarmaq, ümumiləşdirmələr aparmaq, orta əsr arxeologiyasının inkişaf yollarını göstərmək, arxeologiya elminin tutduğu mövqeyi aydınlaşdırmaq və mümkün perspektivləri şərh etmək bu kitabda qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. Qısa şəkildə həmin dövr abidələrinin arxeoloji tədqiqindən, qazıntı aparılmış şəhər, kənd, qala və digər yaşayış yerlərindən, qəbir abidələrindən bəhs olunur, onların arxeoloji səciyyəsi verilir. Müdafiə istehkamları, şəhər və kənd tikintiləri, inşiaat texnikası və memarlığı əhatə olunur. Kitabda sənətkarlıq və ticarətə, əmək alətlərinə, silah və döyüş ləvazimatlarına, saxsı məmulatına, məişət əşyalarına, bəzəklərə, qəbir abidələrinə, dini tikintilərə, incəsənət əşyalarına, sikkələrə, epiqrafik abidələrə, bir sözlə, arxeoloji qazıntılarda aşkara çıxarılan zəngin maddi mədəniyyətin bütün növlərinə diqqət yetirilir. Müasir sərhədlər Azərbaycanın tarixi ərazisinin bir neçə dövlətin tərkibinə qatılmasını şərtləndirdiyindən Azərbaycanın orta əsr arxeoloji abidələri həm də qonşu dövlətlərin ərazisində yerləşir. Azərbaycanın Dərbənd şəhəri Rusiya Federasiyasının, bir sıra abidələr Ermənistan və Gürcüstan Respublikasının, Cənubi Azərbaycan abidələri isə İran İslam Respublikasının sərhədləri daxilindədir. Azərbaycanın orta əsr tarix və arxeologiyasının dolğun mənzərəsini yaratmaq üçün Azərbaycan Respublikası ərazisində arxeoloji komplekslərlə yanaşı, müəyyən dərəcədə qonşu dövlətlərin sərhədləri daxilində qalan Azərbaycanın orta əsr abidələri də tədqiqata cəlb edilmişdir. Kitabın iki hissəyə bölünməsi və I hissə üçün IX-XIII əsrin əvvəlləri, II hissə üçün XIII əsrin ikinci yarısının – XVII əsrin xronoloji çərçivəsinin müəyyənləşdirilməsi feodal cəmiyyətində baş vermiş keyfiyyət dəyişiklikləri ilə bağlı olub, sosial-iqtisadi və mədəni həyatda cərəyan edən proseslərin arxeoloji abidələrdə öz əksini qabarıq şəkildə tapması ilə müəyyənləşdirilmişdir. Bu prinsip yalnız “Azərbaycanın orta əsr abidələrinin arxeoloji öyrənilməsi tarixi” adlanan birinci fəsildə pozulmuşdur. I hissədə yerləşdirilmiş həmin fəsildə IX-XIII əsrin əvvəllərində aid arxeoloji abidələrlə yanaşı, həm də XII əsrin ikinci yarısı - XVII əsr abidələrinin öyrənilməsi tarixindən də bəhs olunmuşdur. Belə ki, arxeoloji qazıntılar aparılmış orta əsr abidələrinin böyük əksəriyyətində həm IX-XIII əsrin əvvəlləri, həm də XIII əsrin ikinci yarısı – XVII əsr təbəqələri tədqiq edilmişdir. Sırf son orta əsr arxeoloji abidələrində isə hələlik geniş arxeoloji qazıntılar aparılmamışdır.
Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|