Arxeo logiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 5,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
72
biçimli olub, sahələri o qədər böyük deyil - 4x4 m, 7,5x5,8 m və 7x7 m ölçüdədir (,А.А.Кудрявцев 1982, стp. 139-140). X əsrin sonu - XI əsrin əvvəllərində narınqalanın şimal-qərbində yeni saray ko mpleksi inşa olunur. Dü zbucaqlı plan quruluşuna malik bu bina daha dayanaqlı v ə möhtəşəm idi. O, yaxşı yonulmuş daşdan, yüks ək keyfiyyətli əhəngli məh lulla inşa edilmişdir. Ko mpleksə daxil olan otaqlar əvvəlki tək əsasən dördbucaq biçimdə olub, sahələri 32-40 k v.m-dir. Divarların qalın lığ ı 1,4-1,5 m-dir. Qa zıntı za man ı saray kompleksindən daş sütun altlıqların ın tapılması burada sütunlu salonun mövcudluğuna dəlalət edir. Saray ko mp leksin in yaşayış otaqlarını və salonunu vaxt ilə gəc oyma lar bəzəyirmiş (А.А.Кудрявцев, 1982a ). Diqqəti cəlb edən cəhət sarayın bədii tərtibatında Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbi üçün səciyyəvi olmayan gəc oyma na xışların tətbiqidir. X əsrin sonu - XI əsrin əvvəllərində Dərbənd əmirin in sarayı narınqalanın şərqindən şimal-qərb tərəfə keçirilir (А.А.Ку дрявцев, 1982a). Dəbilin narınqalasının arxeoloji qa zıntılarında da saray komple ksinin qalıqları üzə çıxarılmışdır (K.Kafadaryan, 1952; 1982). Narınqala ətrafındakı ərazilərdə adətən varlı adamlara məxsus daha çox yaşayış binaları və ictimai-inzibati binalar yerləşirdi. Şəhərin bu hissəsi, narınqala da daxil olmaqla şəhristan adlanırd ı. Əhalinin qala divarları ilə qorunan hissədə yaşamaq istəyi şəhristanda binaların sıx yerləşməsini şərtləndirmişdi. Şəhərin ictima i və təsərrüfat həyatında şəhristan üstün mövqe tuturdu. Ərəb coğrafiyaçılarının verdikləri məlu mata görə Bərdədə hökmdarın sarayı, xəzinəsi və Ca me məscidi şəhristanda qala divarından içə ridə yerləşird i. Şəhərlərin şəhristan hissəsində inzibati, ictimai b inalar, hamam, karvansara və sair yaşayış binaları və digər tikililər mövcud idi. Beyləqan, Şa ma xı, Ba kı, Qəbələ, Dərbənd, Gəncə, Xaraba-Gilan və başqa şəhərlərdə aparılan qazıntıla r şəhristanda xüsusilə XII-XIII əsrin əvvəllərində tikintilərin ço xluğundan, onların sıx yerləşməsindən xəbər verir. Arxeolo ji qazıntılarla Də rbənddə, Şama xıda , Bakıda, Şabranda üzə çıxarılmış ictimai-dini binaların, yaşayış evlərinin, istehkam tikililərinin qalıqları Şirvan memarlığı üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri özündə əks etdirir. Şamaxı şəhərinin VI qazıntı sahəsində ictimai binanın üç otaq və bir salonunun qalıqları tədqiq olunub. O s əliqəli yonulmuş daşlardan əhəngli məhlulla inşa edilmişdir. Əhəngin keyfiyyətini artırmaq üçün onun tərkibinə bir qədər kül əlavə olunmuşdu. Divarların dayanaqlığını artırmaq məqsədi ilə ağac kətillərdən istifadə edilmişdi. Daha yaxşı mühafizə olunmuş qərb divarında 75x50x30 sm ölçüdə taxça düzəlmişdi. Qalıqların şimala, həm də cənuba doğru izlənilməsi binanın çoxotaqlı kompleks olduğuna dəlalət edir (Г.А.Джидди, 1981).
73
Şirvanın mülki memarlığının maraqlı nümunələrindən biri arxeoloji qazıntılar zamanı Dərbənd şəhərində, cənub qala divarının yaxınlığında aşkarlanmışdır. VIII əsrin sonunda inşa olunmuş və XIII əsrin ortalarınadək istifadə edilmiş həmin bina hələlik bu şəhərdə bişmiş kərpicdən tikilmiş yeganə bina qalığıdır. Binanın qalıqlarının hündürlüyü 2,5-3 m təşkil edir. Onun bünövrəsi üçün 50-70 sm dərinlikdə xəndək qazılaraq yonulmamış daşlarla doldurularaq yüks ək
keyfiyyətli əhəngli
məhlulla möhkəmləndirilmişdir. Bünövrənin qalınlığı 1,35-1,7 m-dir. Daha dəqiq desək, şərq divarının bünövrəsi 1,35-1,4 metr, şimal divarında isə 1,6-1,7 metrdir. Binanın divarları 26x26x5 sm, 27x27x5 sm, 28x28x5 sm, 30x30x5 sm ölçüdə yaxşı bişirilmiş kərpiclərdən hörülmüş, qalınlığı 1,2-1,3 metrdir. Dərbəndin digər yaşayış evləri kimi bu bina da şimal- cənub xətti üzrə yerləşməklə uzunluğu 19,4-19,5 m, eni 8,2-8,3 m-dir. Binaya giriş şərqdən idi. Evin döşəməsi əhəngdən olub dörd səviyyəsi qeydə alınmışdır və bu səviyyələrin hər biri buradakı yaşayışın dörd mərhələsi ilə əlaqəlidir (А.А.Кудрявцев, 1977, cтp. 74-76). Ya lnız bir mərhələdə şimal divarından 8,82 m məsafədə arakəsmə divar hörülmüşdü. XII-XIII əsrin əvvəllərində binada geniş təmir işləri aparılmışdır. Arakəsmə divar hörülmüş, döş əmənin səviyyəsindən divarlarda taxça və camaxatan açılmışdır. Qərb divarında düzəldilmiş taxçanın hündürlüyü 35 sm, dərinliyi 40 sm-dir. Ondan 184 sm aralıda hündürlüyü 68 sm, eni 40 sm olan cama xatan yerləşirdi. Şərq divarında bir camaxatan və bir taxça düzəldilmişdir. Bu dövrdə şimal divarına bayır tərəfdən kiçik bir tikili ə lavə olun muşdur (А.А.Кудрявцев, 1977, c тp. 79). Şamaxı, Dərbənd və Bakıdan fərqli olaraq Şabran şəhərinin memarlığı üçün bişmiş kərpicdən və kaşı bəzəklərdən geniş istifadə səciyyəvidir. IX-XIII əsrlərin tikililərindən yalnız X əsrə aid qalanın hörgüsündə əhəngdaşı tətbiq olunmuşdur və bu inşaat materialı bir tərəfdən üzlük rolunu oynayır, digər tərəfdən isə divarın möhkəmliyini və monumentallığını artırırdı. Ümumiyyətlə, IX-XII əsrlərin ictimai-dini binaları və yaşayış evlərinin bünövrəsi əsasən çaydaşından olub qalınlığı 60-70 sm-dir. Divarlar bişmiş kərpicdən hörülərək qalınlığı 48-54 sm-dir. XII əsrə aid edilən evin bir otağı yaxşı mühafizə olun muşdur. Dördbucaq biçimdə olan həmin otağın sahəsi 22
evin qapısı şərq divarında yerləşirdi və qapı yerinin eni 75 sm-dir. Məhəllə divarı evin şimal d ivarın ı təşkil ed irdi və bu divarda eni 80 sm olan camaxatan düzəldilmişdi. İçəri tərəfdən evin divarlarına suvaq çəkilmişdi (T.M.Dostiyev, 2001, s əh. 91). Qəbələ şəhərinin ictimai-dini binalarının və yaşayış evlərinin inşasında əsasən daşdan və bişmiş kərpicdən istifadə olunurdu. Bişmiş kərpic memarlığı üstün mövqeyə malik idi. Arxeoloji qazıntılarla şəhər yerinin qala sahəsinin mərkəzində üzə çıxarılmış IX-X əsrlərə aid bir binanın divarlarının aşağı cərgələri səliqə ilə yonulmuş böyük ölçülü daşlardan, yuxarı cərgələri isə kvadrat formalı bişmiş kərpicdən hörülmüşdür (İ.Babayev,
Yüklə 5,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|