Aşıq Şəmşirin anadan olmasının

 

 

 

 

57 

Alevi  toplumunun  artık  geleneksel  dinî  kimlik  kalıplarına 

dönüş süreci başlamıştır. (Kehl-Bodrogi, 1996: 52) 

Dedelerin  geleneksel  otoritesi  sarsılmış,  okumuş  elitler 

tarafından yazılan Alevilikle ilgili yayınlarda görülmemiş artış 

yaşanmış,  yazılı  ve  görsel  medyada  Alevilikle  ilgili  konular 

sıkça  tartışılır  olmuş,  Aleviler,  dernek,  vakıf,  cemevi  gibi  çe-

şitli  isimler  altında  faaliyet  gösteren  kurumlar  şeklinde  hızla 

örgütlenmeye  başlamışlar,  Alevi  inanç  ve  ritüellerine  yönelik 

ilgi  giderek  artmaya  başlamıştır.  Bu  gelişmeler  dedelik  kuru-

munu  da  çok  yönlü  olarak  etkilemiştir.  Dedelik  Kurumunun 

geleneksel  işlevlerinin  bir  bölümü  yeni  koşullar  ve  toplumun 

yeni  gereksinimleri  doğrultusunda  ya  yok  olmuş  ya  da  dönü-

şerek yaşamayı sürdürme eğilimine girmiştir. Ancak artık Ale-

vilere  geleneksel  önderlik  yapma  işlevi  dedelerden  yukarıda 

belirttiğimiz  kurumlara  ve  yeni  kuşak  elitlere  geçmiş  bulun-

maktadır. Dede-Talip ilişkilerinde uzun zamandan beri varolan 

kopukluk  ve  bunun  yarattığı  hem  bilgisizlik  ve/veya  talipler 

nezdindeki  prestij  kaybı  artık  kent  koşullarında  Dedelerin  ön-

der  konumlarını  eskiden  olduğu  şekliyle  olanaksız  hale  ge-

tirmiştir. 

Uzun  süredir  Alevilikle  ilgili  toplantılara  genellikle  De-

delerin  yerine  artık  yeni  önder  kuşak  konuşmacı  olarak  çağı-

rılmakta, dinlenmektedir. Alevilikle ilgili sözlü bilgilerin yazılı 

kültüre dönüştürülmesi konusunda da öncülük Dedelerden çok 

yeni  kuşak  tarafından  üstlenilmektedir.  (Aynı  yönde  bkz. 

Yavuz,  1999:  72)  Artık  açıkça  görülmektedir  ki  yüzlerce  yıl 

önce kırsal yapının gereksinmelerine göre şekillenmiş bulunan 

Dedelik  Kurumu’nun  kentlere  göç  öncesi  durumdaki  işlevle-

rine ve gücüne kavuşması olanaksızdır. Sadece bugünün gerek-

sinimleri  doğrultusunda  Dedelere  eski  rollerine  oranla  çok 

sınırlı kalan yeni bazı roller verilmesi söz konusudur. Bunu gü-

---

 

 

 

 

58 

nümüzde  faal  olan  Cemevleri  ve  Alevi  kültür  merkezlerinde 

gönüllü veya maaşlı olarak görev yapan dedelerin üstlendikleri 

roller ve kurum içerisindeki otoritelerine bakarak anlamak ola-

naklıdır.  Demek  ki,  kentleşme  ile  birlikte  geleneksel  otorite 

kalıplarında  da  çözülme  olmaktadır.  Dedenin  dinsel  ve  diğer 

sosyal  otoriteleri  kentin  başka  kurumlarıyla  da  paylaşılabil-

mektedir.  Artık  bir  dernek  veya  vakıf  bünyesinde  bulunan 

Cemevi  ve  Dede  bu  dernek  veya  vakıfın  kontrolü  ve  idaresi 

altında  bulunmakta,  bu  dernek  veya  vakıf  ise  devletin  ilgili 

kurumlarının denetimi altında bulunmaktadır. Dedenin otoritesi 

kentlerde Cemevinin girişinde başlamakta ve çıkışında sonlan-

maktadır. Dedelerin otoriteleri geleneksel duruma nazaran daha 

sınırlı  işlevlerle  devam  edecektir.  Bugün  kentlerde  Dedelik 

Kurumu’nun zayıflayan gücü ve işlevlerini herkes gibi Dedeler 

de  açıkça  kabul  etmektedirler.  Çünkü  bu  zayıflamayı  en  çok 

hisseden  onlar  olmaktadır.  Kentleşme  sonrası  kopan  Dede-

Talip ilişkileri ve bunun yarattığı boşluğun birçok yansımaları 

olmuştur. Daha önce köylerde sahip olunan işlevler ve etkinlik 

kaybolmuş  ve  Dedelik  Kurumu  işlevsiz  hale  gelmiştir.  Ancak 

son zamanlarda sadece inanç konularında ve dinsel hizmetler-

deki  işlevleri  bakımından  Dedelere  yönelik  bir  talebin  olduğu 

söylenebilir.  (A.  Yaman,  2004:  296)  Kentlerde  Cemevlerinin 

giderek  kurumlaşması  nedeniyle  Dedeler  toplumda  giderek 

daha fazla etkili olmaktadırlar.  

Ayrıca  Dedenin  rolü,  ya  kendisine  soy  yoluyla  intikal 

etmiş talip grubunun çok sınırlı düzeyde gerçekleştirdiği dinsel 

ritüellerinde  veya  Alevi  kurumlarınca  ona  verilen  sınırlar  çer-

çevesinde  kendini  gösterebilmektedir.  Dedelerin  geçmişteki 

konumları  düşünüldüğünde  bu  oldukça  radikal  bir  işlevsel 

dönüşümü  ortaya  koymaktadır.  Yeniden  sınırlı  işlevlerle  de 

olsa dedelere duyulan gereksinime rağmen dedesoylu gençlerin 

---

 

 

 

 

59 

ise  pek  dedeliğe  hevesli  olmadıkları  da  görülmektedir.  Ancak 

yine  de  Türkiye’de  ve  yurtdışında  inşa  edilen  Cemevleri  ve 

kültür  merkezlerinde  dedelerin  giderek  daha  fazla  rol  üstlen-

meye  başladıkları  görülmektedir.  Son  yıllarda  her  ne  kadar 

düzensiz  de  olsa  çeşitli  kurslar  yoluyla  da  dedelik  eğitiminin 

kurumsallaşmaya  başladığı  görülmektedir.  Gerek  yurtdışında 

Almanya  Alevi  Birlikleri  Federasyonu  (AABF),  HAK-Der 

(Hollanda),  gerek  yurtiçinde  CEM  Vakfı,  Alevi  Bektaşi  Fe-

derasyonu vd. kurumlar Dedelik ve Alevilik konulu seminer ve 

kurslar yürütmektedirler.  

Günümüzde  Dedelik  kurumunun  bir  diğer  özelliği  de 

“Ocak  dedeliği”nden,  “kurum  dedeliği”ne  dönüşmesi  olgusu-

dur. Geleneksel ve sırra dayalı Aleviliğin temel otoritesi, odak 

noktası  dede  iken.  günümüzün  kentleşmiş  açık  Aleviliğinin 

temel  otoriteleri  dernek  vb.  kurumlar  olmuştur.  Bu  bağlamda 

artık  dede,  geleneksel  olarak  içinden  geldiği  ocağından  çok 

Cem yürüttüğü kurumun adıyla anılmaktadır. Mesela “Okmey-

danı  Cemevi’nin  Dedesi,  Karaca  Ahmet  Cemevi’nin  Dedesi 

vb.”  şeklinde.  Ayrıca  artık  büyük  ölçüde  kentlerde  yaşayan 

Alevi Dedeleri ve Talipleri arasında kente göç  öncesi eskiden 

varolan sıkı bağlantı zayıflamıştır. Dede-Talip ilişkileri eskiden 

olduğu  gibi  belli  zamanlarda  Dedelerin  gezici  faaliyetleri  ile 

değil, Cemevleri bünyesinde oluşan karma talip topluluklar ve 

Cemevlerinde  görevli  Dedeler  arasında  süren  daha  farklı  bir 

ilişki  tarzına  dönüşmüştür.  Artık  Dede  Cemevine  gelen  talip-

lerin  hangi  ocaktan  olduklarını  bilmemekte,  ayrıca  varsa  ara-

larındaki  sorunları  bilmemekte,  bilse  bile  buna  karşı  eskiden 

olduğu gibi uygulayabileceği bir yaptırım gücü bulunmamakta, 

hatta  bu  Cemlere  Alevi  olmayanlar  da  katılabilmektedirler. 

Eskiden  mutlaka  her  Talibin  Dede  tarafından  Cem  yapılarak 

görülmesi  sorulması  şeklindeki  uygulama  da  değişmiş,  bu 

---