Aşıq Şəmşirin anadan olmasının

 

 

 

 

54 

4.  Sosyal  ve  dinsel  törenleri  (cem,  cenaze,  evlenme  tö-

renleri vb.) yönetmek,  

5. Adaleti sağlamak , suçluları düşkün etmek,  

6. Inancı ve gelenekleri yaşatmak ve aktarmak, 7. Kutsal 

güçleri  nedeniyle  maddi-manevi  sorunu  olanların,  hastaların 

başvuru yeri olmak. (Yaman, 2006: 69) 

Çok  sayıda  dede  ailesinden  oluşan  Ocak  sistemi  belli 

işlevleri yerine getirmekle birlikte, farklı bölgelerde, farklı alt-

grup özelliklerini de sergilemektedir. Örneğin Dersim yöresin-

de  sosyo-ekonomik  yapıya  hakim  aşiret  yapılanması,  Anado-

lu’nun  aşiret  şeklinde sosyal  yapıya  sahip olmayan  farklı böl-

gelerindeki  Dedelerden  bazı  farklı  nitelik  ve  işlevler  yükle-

miştir.  Bölgesel  olarak  da  bazı  dedeler  hem  dede  hem  aşıklık 

hizmetleri  görürken,  bazı  bölgelerde  bu  hizmetler  birbirinden 

farklı kişiler tarafından yerine getirilmektedir. Bu durum farklı 

coğrafyalarda  bıyık,  sakal  gibi  dış  görünüme  ait  fiziksel  öze-

liklere de yansıyabilmektedir. 

 

Dedeler ve Cem İbadeti 

Cem Ibadeti Aleviliğin merkezinde bulunan ve bir dinsel 

ritüeli aşan niteliklere sahip toplumsal bir olgudur. (M. Yaman, 

1998)  Öyle  ki  Cem  ibadeti  çerçevesinde  topluluğun  eğitimi 

sağlandığı gibi, ibadet yönü ile de manevi doyumu sağlamakta 

ve  topluluk  disiplinine  aykırı  konuların  da  görüşüldüğü  yer 

olması  bakımından  da  büyük  önem  taşımaktaydı.  Çünkü  bu 

şekilde Cemler, topluluğun varlığını sağlayan kurum ve kural-

lara  itaati  sağlayıcı  yaptırım  gücüne  de  sahip  bulunmaktaydı. 

Dedelerin  Cemlerdeki  işlevleri  esas  olarak  özetlediğim  bu  te-

mellere  dayanmaktadır.  Dedenin  bu  işlevleri  uygulamadaki 

başarısına paralel olarak çevresindeki saygınlığı ve tanınmışlığı 

da  artmaktadır.  Geçmişte  bu  şekilde  ün  yapmış  birçok  Dede 

---

 

 

 

 

55 

bulunmaktadır. Yine aynı şekilde eğer Dede aşıklık özelliğiyle 

çok  iyi  saz  çalabiliyor  ve  deyişler  de  söyleyebiliyorsa  toplum 

katındaki  saygınlığı  ve  değeri  daha  da  artmaktadır.  Dedelerin 

Cemdeki esas görevi oniki hizmetin görüldüğü bu kutsal ritüeli 

idare etmektir. Bu sırada Dede gülbang çeker (dua eder), deyiş-

ler  söyler.  Dedelerin  tümü  saz  çalmaz,  bazı  yörelerde  Cem’de 

Dede  hem  saz  çalar  hem  Cemi  yönetirken;  bazı  yörelerde 

Cem’de  mutlaka  zakir  (aşık)  bulunur.  Sazı  çalar  ve  deyişleri 

söyler.  Dede  de  dilerse  ona  eşlik  eder  ancak  Cemi  idare  ve 

gerekli  yerlerde  gülbank  çeker.  Demek  ki  Dedelerin  Cemler-

deki  işlevleri  yörelere  göre  farklılık  göstermektedir.  Cemde 

yargılama  ve  kararın  uygulanmasında  da  Dede  ön  plandadır. 

Cem’de  ancak  Dedenin  izin  vermesi  ile  lokmalar  dağıtılır. 

Dedenin  izni  olmaksızın  kimse  lokma  yiyemez.  Cem’in  her 

aşamasında Dede hizmet ve yetki sahibidir, esas sorumlu odur. 

Demek ki, Dedelerin en önemli işlevi,  cem ibadetlerinin 

yönetmesinden kaynaklanmaktadır. Alevilerin ibadetlerinin te-

meli  bu  cem  ritüeline  dayanır.  Ocakzade

4

 dedeler,  her  yıl  dü-

zenli bir şekilde kendilerine bağlı köylerdeki taliplerini ziyaret 

ederler.  Dedelerin  bu  ziyaretleri,  hasat  zamanı  geçtikten  sonra 

yapılır. Dede bir yere geldiğinde peyik (davetçi) adı verilen bir 

kişi  ve  ev  dolaşarak  Dedenin  geldiğini  ve  cem  töreni  yapıla-

cağını köylülere haber  verir. Köydeki evlerden biri ibadet için 

hazırlanır.  Cem  (görgü  cemi)  cuma  akşamı,  yani  perşembeyi 

cumaya  bağlayan  gece  yapılır.  Cem’de  oniki  hizmet  ve  bu 

hizmetlerin  ayrı  ayrı  sahipleri  vardır.  Cem’de  oniki  hizmet 

sahipleri  ve  görevleri  şu  şekildedir:  Dede,  yola  erkâna  ilişkin 

öğütler  verir,  cem  ibadetini  yönetir,  düşkünlük  ve  musahiplik 

hizmetlerini görür. Bazı Dedeler tevhid, düvazdeh imam, mer-

                                                           

4

 Ocakzade  sözcüğü,  Ağuiçen,  Garip  Musa,  Pir  Sultan,  Hıdır  Abdal  gibi  belli 

bir ocak ailesi soyundan gelen anlamında kullanılmaktadır. 

---

 

 

 

 

56 

siye  vb.  deyişleri  çalar  söyler.  Rehber,  cemde  görgüsü  yapı-

lanlara  yardımcı  olur.  Gözcü,  cemde  düzeni  sağlar.  Çerağcı, 

çerağı  (mumu)  yakar,  meydanın  aydınlanmasını  sağlar. 

Aşık/Zakir, Eğer Dede çalıp söylemiyorsa, onun yönetiminde 

saz  çalarak  deyişler  söyler.  Süpürgeci,  her  hizmetin  sonunda, 

süpürge  çalma  görevini  yerine  getirir.  Sakka,  su  dağıtır, 

lokmalar  yendikten  sonra  temizlik  için  ibrik,  leğen,  havlu 

getirir. Sofracı, kurban  ve  yemek işlerine  bakar. Pervane, ce-

mevine  gelenler  ve  gidenlerle  ilgilenir.  Peyik,  cemin  yapıla-

cağını  herkese  haber  verir.  Iznikçi,  cemevinin  temizliğine  ba-

kar. Kapıcı, cem yapılan yerin kapısında bekler. 

Sonuç  olarak  Aleviliğin  odak  noktasında  Dedelik  Kuru-

munun  bulunduğu  söylenebilir.  Demek  ki,  Osmanlı’dan  Cum-

huriyete uzanan ve yüzyıllara dayanan Alevi toplulukların sos-

yo-politik dışlanmışlık ve marjinalizasyonuna karşı adeta koru-

yucu,  inanç  ve  geleneği  nesilden  nesile  aktarıcı  önemli  rollere 

sahip olan bu kurum, kentleşme ile birlikte büyük bir değişime 

uğramış ve bu değişim hala da sürmektedir.  

 

Günümüzde Dedelik Kurumu 

Alevilik ve onun geleneksel kurumları ile ilgili 1980’lerin 

sonlarından  itibaren  başlayan  ve  hala  devam  eden  süreç  ise 

yeniden yapılanma süreci olarak nitelenebilir. Bu sürecin gerek 

iç  gerekse  dış  dinamiklerle  bağlantılı  olduğu  görülmektedir. 

1980’lerin  ikinci  yarısından  itibaren  iki  kutuplu  uluslararası 

sistemin çökmesiyle ABD ve Sovyetler Birliği’nin öncülüğünü 

yaptığı ideolojilerin eskiye oranla zayıfladığı ve bütün dünyada 

etnik  ve  dinsel  kimliklerin  ön  plana  çıkması  söz  konusu  ol-

muştur.  Bunun  yanı  sıra  iç  siyasi  gelişmeler  de  Alevileri  et-

kilemiştir.  Bu  süreç  Kehl  Bodrogi’nin  de  ifade  ettiği  üzere, 

---