Aşıq Şəmşirin anadan olmasının

 

 

 

 

63 

Yüzyıllardır  süregelen  Alevi  geleneğinde  aşıklık  yönle-

riyle de dikkat  çeken  önemli  dedesoylu  şahsiyetler var olmuş-

tur. Bunlardan en tanınmışları Pir Sultan ve Kul Himmet olarak 

verilebilir. Her ikisi de hem ocakzade hem de yüzyıllardır Ale-

vi-Bektaş,  topluluklarca  dillerden  düşmeyen  deyişlerin  sahibi-

dirler.  Bu  iki  hem  dede  hem  aşık  şahsiyetten  birer  örnek  ve-

relim:  

Örneğin  Pir  Sultan  Abdal’ın  bir  deyişinden  alınan  kıta-

daki coşkulu aşıklık tarzına bakalım (Buyruk, 2000: 119): 

 

Mürebbi olan Ali gerek  

Dört Kapu’da eli gerek  

Müsahibün hali gerek 

Zira Ali, Muhammed’dür 

 

Örneğin  Kul  Himmet’in  bir  deyişinden  alınan  kıtadaki 

coşkulu aşıklık tarzına bakalım (Buyruk, 2000: 127): 

 

Bu alemi seyreyleyüb gezerken 

Uğradum gördüm bir bölük canları 

Cümlesinin erkânı bir yolu bir 

Mevlâ bir nurdan yaratmış anları  

 

Alan Araştırmalarında Dedelik Kurumu ve Aşıklık  

Benim  doktora  tezimi  hazırlarken  görüştüğüm  farklı 

ocaklara  mensup  110  Dede  ile  yapılan  görüşmelerde  Dedelik 

Kurumu  ve  aşıklık  işlevine  yönelik  sorulara  verilen  görüşme 

verilerine  bakıldığında  Dedelik  ve  aşıklık  işlevlerinin  ve  Ale-

vilikteki yerinin iç içe geçmiş olmakla birlikte, Cemdeki Oniki 

hizmetin  yerine  getirilmesi  bakımından  ayrıldığı  görülmekte-

---

 

 

 

 

64 

dir.  Bunu  görüşme  sorularına  verilen  cevaplar  üzerinde  şu 

şekilde görebiliriz.  

 

Cem’i “Zakirlerle (Aşıklarla)” Birlikte Yürütme 

Durumları 

Cemi Aşıklarla Birlikte Yürütme Durumu  Sayı 

Yüzde 

Evet 

89 

80,9 

Hayır 

17 

15,5 

Kısmen 

4 

3,6 

Toplam 

110 

100,0 

 

Alevilerin  temel  ibadeti  olan  “Cem  ibadeti”nin  yapıl-

ması  sırasındaki  bazı  ayrıntılar  da  önem  taşımaktadır.  De-

delerin  bir  bölümü  Dedelik  görevlerinin  yanısıra  aşıklık/za-

kirlik görevini de kendileri yerine getirirlerdi. Bir bölümü ise 

bu  hizmete  karışmazlar,  zakirler  veya  aşıklar  tarafından  bu 

görev  yerine  getirilirdi.  Dedelerin  yalnız  mı  yoksa  zakirler-

le/aşıklarla mı Cem yaptıkları yönündeki soruya 89’u (Yüzde 

80,9) evet, 17’si (Yüzde 15,5) hayır şeklinde yanıtlamışlardır. 

4’ü (Yüzde 3,6) ise Dedelerin zakir/aşık olmama durumunda 

yalnız yürüttüklerini, aksi taktirde zakir/aşıklarla birlikte cem 

yürüttüklerini  ifade  etmişlerdir.  Tablodan  anlaşıldığı  üzere 

Dedelerin  önemli  bölümü  zakirlerle  birlikte  cem  yapmak-

tadırlar. Özellikle Tunceli yöresindeki Dedeler Cemlerde hem 

Dedelik  hem  Zakirlik  görevlerini  kendileri  yapmaktadırlar. 

Orta  Anadolu’da  ise  genellikle  mesela  Tokat  yöresinde  mut-

laka  Dedenin  yanısıra  zakirler/aşıklar  bulunmaktadır.  (Ya-

man, 2004: 257-258)  

 

---

 

 

 

 

65 

Dedenin Çocuklarından Dedelik/Zakirlik Yapanın 

Bulunma Durumu 

 

Çocuklarından  Dedelik  veya  Zakirlik  Yapan 

Var mı? 

Sayı  Yüzde 

Dedelik yapan var 

7 

6,4 

Zakirlik yapan var 

10 

9,1 

Dedelik ve Zakirlik yapan yok 

93 

84,5 

Toplam 

110  100,0 

 

Görüşülen  Dedelerden  93’ü  (Yüzde  84,5)  oğullarından 

Dedelik  veya  Zakirlik  yapan  olmadığını  ifade  etmişler,  10’u 

(Yüzde 9,1) zakirlik yapan olduğunu ve sadece 7’si de (Yüzde 

6,4) oğullarından Dedelik yapan olduğunu ifade etmişlerdir. Bu 

tabloda  açıkça  görüldüğü  üzere  Dedelerin  oğulları  Dedeliğe 

ilgi duymamaktadırlar. (Aynı yönde Bkz.: Bozkurt, 2000: 144) 

Şüphesiz  bunda  bu  kurumun  işlevsizleşmesinin  büyük  rolü 

vardır.  Artık  değişik  okullarda  okuyan  ve  meslekler  edinen 

dedelerin  oğulları  Dedelik  yapmak  istememektedirler.  Bunun 

yanısıra  1980’lere  kadar  Dedelik  kurumuna  yönelik  olumsuz 

bakış  da  Dedesoyluların  Dedeliğe  ilgi  duymamalarına  yol 

açmıştır. Dedelere yönelik ilginin ve talebin artması son yıllara 

özgü bir eğilimdir. (Yaman, 2004: 258-259)  

 

Dedelerin Saz Çalmayı Bilmeleri Ile Ilgili Görüşleri 

 

Dedeler saz çalmayı bilir mi? Sayı  Yüzde 

Evet 

9 

8,2 

Hayır 

101 

91,8 

Toplam 

110 

100,0 

---

 

 

 

 

66 

Alevilerin  temel  ibadeti  olan  Cem’lerde  sazın  yeri  ol-

dukça önemlidir. Saz’ın “Telli Kur’an” olarak  adlandırıldığını 

ifade  etmiştim.  Bu  bakımdan  sazsız  bir  Cem  İbadeti  düşü-

nülemez.  Cem  ibadetini  yöneten  Dedeler’in  bir  bölümü  saz 

çalmayı bilirlerdi. Burada Dedenin içinde yaşadığı Alevi çevre 

de  büyük  önem  taşımaktadır.  Çünkü  mesela  Tokat  yöresinde 

Dedelerin  çoğunluğu  saz  çalmazlar  ve  bu  görevi  “aşıklar, 

zakirler”  yerine  getirir.  Oysa  Tunceli  yöresinde  Dedelerin  ço-

ğunluğu  saz  çalmayı  bilirler  ve  hem  Dedelik  hem  zakirlik 

hizmetlerini kendileri görürler. 

Bu  soruyla  Dedelerin  saz  çalmayı  bilme  durumları  öğ-

renilmeye  çalışılmıştır.  Görüşülen  Dedelerin  101’i  (Yüzde 

91,8)  saz  çalmayı  bilen  de  vardı  bilmeyen  de  derken,  9’u 

(Yüzde  8,2)  Dedelerin  tümü  saz  çalmayı  bilirdi  şeklinde  ya-

nıtlamışlardır. Evet yanıtı verenlerin Dedelerin memleketlerine 

bakıldığında Erzincan, Sivas, Erzurum, Kahramanmaraş, Tun-

celi  illerinden  oldukları  görülmektedir.  Tokat,  Amasya  gibi 

Cem’de saz çalma görevini aşıkların/zakirlerin yerine getirdiği 

yerlerden  evet  yanıtı  gelmemesi  oldukça  yerinde  ve  bizim  de 

alan  çalışmalarımızda  karşılaştığımız  tabloya  oldukça  uygun-

dur. (Yaman, 2004: 281-282)  

Sonuç  olarak  Dedelik  Kurumu  geleneksel  Alevi  yaşa-

mında temel öneme sahip olmuş ve bugün ise  kent ortamında 

yeni  ihtiyaçlar  doğrultusunda  şekillenen  bir  durumdadır.  Bu 

kurumun aşıklık kurumu ile kesişen yönleri olduğu gibi ondan 

farklı niteliklere de sahip olduğu bilinmektedir.  

 

Önemli Dede ocakları listesi 

Burada yer alan Ocak adlarından bazılarının hatalı, bazı-

larının  aynı  ocağa  verilen  farklı  adlardan  oluştuğunu  ve  bir 

ocağın  alt  kolları  olduğunu  biliyorum.  Ancak  burada  bunun 

---