Aşıq Şəmşirin anadan olmasının
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
83
nə ciddi təsiri məsələsini şərh etmişdir. Əhməd bəyin Qərblə Şərq arasındakı mədəni əlaqələrə aydınlıq gətirdiyi mülahizələri olduqca önəmlidir: ”Türk millətinə xas köçəbəlik mədəniyyətilə yaşayan türklər, şübhəsiz, bulunduqları sahənin durğunluğu və təmasda bulunduqları Avropa qövmləri üzərində təsir icra et- məkdən geri qalmamışlar. Biz bu gün Avropa millətlərinin folk- loru ilə türk folkloru arasında bir müqayisə aparsaq, türkün hansı Avropa qövmləri üzərində təsiri olduğunu təsbitdə çətinlik çək- mərik. Çünki tarixi mühacirətlərdə axın daima Şərqdən Qərbə olmuş, Şərq özü aşıladığı təsir müqabilində Qərbdən, demək olar ki, heç bir şey almamışdır” (3,22). Ə.Cəfəroğlu öz elmi mülahizələrini dəqiqləşdirmək məqsədilə dünya folkloru inciləri arasında müqayisələr apar- mışdır. Beləliklə, almanların məşhur “Nibelunq nəğmələri”nin əsas qəhrəmanının Hun hökmdarı Atilla olduğunu bildirən alim türk qopuzunun və şeirinin müxtəlif xalqların kültür həyatına təsirini də xatırlatmışdır: “Hələ xalq şeirlərini və zəfərlərini tərənnüm edən QOPUZUN Hun türklərinin dövründən etibarən macarlar, çexlər, polyaklar, litvalılar, almanlar, ruslar, ukray- nalılar, finlər, Afrikada yaşayan yerli əhali və nəhayət, bütün Balkan millətləri tərəfindən mənimsənilməsi və istifadəsi iddia edilən təsiri bütün vəsfləri ilə göstərməkdədir” (3,23). Məqalədəki “qopuz” sözü, ilk növbədə, yazılışı ilə diq- qətə çatdırılır, bu, milli kültürümüzə verilən önəmin ifadəsidir. Digər tərəfdən, alimin türkdilli xalqlar üçün qürurverici bir məqamı hələ keçən əsrin 40-cı illərindən qaldırdığını xatırlat- malıyıq, çünki bu gün də folklorumuzun dünya mədəniyyəti kontekstində araşdırılması problem kimi qalmaqdadır. “Folklorumuzda milli həyat və dil bakiyələri” tədqiqatının hər cümləsi əcdadına, onun yaratdıqlarına olan sonsuz sevginin ifadəsidir, eyni zamanda həmin əvəzsiz sərvətin öyrənilməsi
84
üçün konkret istiqamətlər müəyyənləşdirən alimin baxışları isə müasir dövrümüzdə də önəmli olaraq qalmaqdadır. Bir çox hallarda folklor araşdırmalarının məhəlli xarakterdə aparıl- masının yanlış nəticələnə biləcəyini söyləyən Ə.Cəfəroğlu, ilk növbədə, müxtəlif ərazilərdə yaşayan türkdilli xalqların folklo- runun araşdırılması ilə onların yaratdıqlarının müştərəkliyinin meydana çıxarılmasının çox vacib olduğunu bildirməklə yanaşı, belə tədqiqatlar sayəsində dünya mədəniyyətində bu kültürün yerinin də müəyyənləşəcəyi qənaətlərini irəli sürür: “...türklərin bəşəriyyətin mədəni həyatında bu gün inkar edilə bilinməyən böyük bir xidməti və təsiri olmuşdur. Bizdə nədənsə folklor araşdırmalarında əksəriyyətlə məhəlləçilik qayəsi güdülməkdəir. Bunun ən fəna cəhəti Avropa və Asiya qitələrinə dağılan qövmləri daima ayrı tədqiq etmək həvəsi hakimdir. Halbuki mədəniyyətləri o qədər də mürəkkəb olmayan türk köçəbələri arasında folklor, musiqi və hətta sənət dairəsində mütəqabil bir münasibət özünü şiddətlə göstərməkdədir” (3,24). “Türk qövmləri” əsərində isə “Cəld və gözəl danışan, gözəl danışanı dinləməkdən zövq alan türk boylarının ən imtiyazlısı” adlandırdığı qırğızların xalq ədəbiyyatını, akınların zövq oxşayan, lirik tərzini alqışlayan Ə.Cəfəroğlu bütün türk xalqlarının dili və mədəniyyətinin inkişafında, qədim tarixinin yaşadılmasında əlində qopuz xalq arasında qırğız dastanlarının yayan ifaçıların mühüm rolu olduğunu vurğulamışdır (4,30). Mustafa Haqqı Türkəqulun qopuzla bağlı tədqiqatları Qopuzla bağlı çox dəyərli fikirlər Mustafa Haqqı Türkə- qulun İstanbulda Xalq evində oxunmuş “Azərbaycan musiqisi” adlı məruzəsində də səslənmişdir. Qeyd etməliyik ki, bu məruzə 1953-cü ildə “Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin bir neçə sayında nəşr edilmşdir.
85
Türkəqul çıxışına musiqinin xalqların varlığındakı dəyə- rini izah etməklə başlamış, fikrini Pifaqorun, Əflatunun, Rous- seanın, ingilislərin və başqalarının söylədiyi aforizmlərlə sübut etməyə çalışmışdır. Belə ki, Əflatunun “İdman bədən üçün nədirsə, musiqi insan ruhu üçün odur”, Pifaqora görə, “Musiqi bir-birinə bənzəməyən müxtəlif səslərdən meydana gələn bir konsertdir” və ya C.Cabbarlının “Ney çalınarkən ölülərin diril- mədiyinə təəccüb edirəm” kimi ifadələri ilə musiqinin ilahi gücünü şərh etdikdən sonra müəllif bu sənətin tarixi köklərini də araşdırmağa çalışmışdır. “Musiqinin mənşəyi, heç şübhəsiz ki, bəşər tarixi ilə başlar. İnsanlar vəhşi halda yaşarkən belə musiqiyə ehtiyac duymuşlar, ibtidai şəkildə dəxi olsa, musiqiyə sahib olmuşlar” (9,11), – yazan müəllif belə bir nəticəyə gəl- mişdir ki, musiqinin yaşı bəşəriyyətin yaranması ilə ölçülmə- lidir, o, insanlıq tarixində tanrılara tapınma, dua zamanı mey- dana gəlmişdir və bu sənəti iki qismə ayırmaq mümkündür: “Birincisi, tövr, yəni rəqs sənətidir ki, nəşənin ifadəsidir. İkincisi, səsli söz sənətidir ki, duadan doğmuşdur. Bəzən bu ikisi birləşərək bütün dinlərdə istifadə olunmuşdur” (9,11). Beləliklə, müəllif həm rəqslərin, həm də nəğmələrin yaranma tarixini araşdırmağa çalışmış, fikrini dəqiqləşdirmək üçün müxtəlif əsatirlərdən örnəklər vermişdir. Lakin diqqəti cəlb edən əsas cəhət odur ki, Türkəqul burada Azərbaycan musiqi- sini ayrılıqda deyil, ümumtürk kontekstində dəyərləndirmiş, onun tarixən yunan, Misir, Şumer və başqaları ilə eyni vaxtda yaranması qənaətini dəlillərlə aşkara çıxarmışdır: “Dövrümüzə qədər gələn əski əsərlər və arxeoloji araşdırmalar əski yunan- ların, misirlilərin, şumerlərlə digər türklərin və çinlilərin yük- sək musiqi kültürünə sahib olduqlarını göstərir” (9,12). Türkəqul nəğmələrin insanların üzərindəki qeyri-adi təsirinin səbəblərini yaradana minnətdarlıq və sevgi olduğunu
Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|