Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
43
«Azər»də xüsusən «Üsyan» parçası yüksələn, qalib gə- lən sinfin hücum himni idi. 1926-cı ilin ortalarında Teatr Texnikumunda və Bakı Darülmüəllimində dərs deyən Hüseyn Cavid Maarif Komisar- lığı tərəfindən Almaniyaya ezamiyyətə göndərilir. O, Berlin- də gözlərini və qara ciyərini müalicə etdirir. Berlin təəssüratı- nın məhsulu kimi «Azər» poemasından yeni parçalar və «Knyaz» dramasının süjeti doğulur. «Azər» və «Knyaz» Cavid poeziyası və Cavid drama- turgiyasında yeni dövrün başlanğıcı idi. Gürcüstanda Vətən- daş müharibəsini təsvir edən «Knyaz» artıq yeni dövr, yeni mühit şairinin mahnısı idi. Təsadüfi deyildi ki, «Knyaz» hələ o dövrdə səhnəyə qoyulmuş, böyük rəğbətlə qarşılanmışdı. Əsərin mənfi qəhrəmanı olan Knyaz ilk pərdələrdə firavan həyat sürən, zülmkar və əhli-kef bir müstəbiddir. Səhnədə məharətlə canlandırılan bu rolun klassik ifaçısı qüdrətli tra- gik-aktyor Abbasmirzə Şərifzadə idi. Knyaz kəndin füsünkar gözəli olan Jasmeni zorla alır. Lakin Jasmen Knyaz qapısında qulluqçuluq edən Marqonun oğlu bolşevik Antonu sevir. İgid, inqilabçı Anton fəhlə və kəndlilərin üsyan hərəkatına qoşulur. Yaxınlaşan inqilab gurultuları qarşısında Knyaz öz ailə- sini və sərvətini götürüb Berlinə qaçır. «Sosialist cildinə gir- miş» menşevik Şakro burada onun var-yoxunu talayıb qaçır. Müflis olmuş 60 yaşlı qoca Knyaz səfil bir həyat sürür. Knya- zın qızı Lena Berlin kafeşantanlarında rəqqasəlik etməyə məcbur olur. Jasmin də onu tərk edir. O, İsveçə gedərkən yo- lüstü Berlindən keçən Antona qoşulub vətənə qayıdır. Tərk edilən, məğlub və müflis olan Knyaz Berlində də nümayiş səsləri, inqilab mahnıları eşidir, ağlını itirir və inti- har edir. Əsərdə iştirak edən bolşevik kəndli surətləri Azərbay- can səhnəsi üçün yeni və maraqlı hadisələr idi. Dövrün gör- kəmli tənqidçilərindən Mustafa Quliyev «Knyaz» əsərinin meydana çıxması münasibəti ilə yazırdı: «Nəhayət, Azərbay- 44
can şairi Hüseyn Cavid bizim inqilab qatarımıza oturdu… Cavid inqilabi yaşayışımızı həqiqi surətdə təsvir etməyə baş- lamışdır. Hüseyn Cavid dəli Knyazlardan dəli xanlara keç- məli, inqilabçı türk (Azərbaycan-Y.Q.) həyatını, Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsini təsvirə başlamışdır». 1930-1937-ci illərdə yeni sovet yazıçısı kimi getdikcə daha çox inkişaf edən Hüseyn Cavid «Telli saz», «Səyavuş», «Şəhla», «İblisin intiqamı», «Xəyyam» dramları ilə çıxış edir. Bütün bu əsərlərdə şairin müsbət qəhrəmanları yenə də müx- təlif xalqların nümayəndələri, əsasən üsyançı kəndlilər və in- qilabçı fəhlələr idi. Bu əsərlər içərisində tamaşaya qoyulan və səhnə şöhrəti qazanan faciə – «Səyavuş»dur. «Səyavuş» Cavidin Firdovsi yubileyinə hədiyyəsi idi. Bu əsərdə artıq tarixi mövzu yeni dövrün ədəbi tələbləri sə- viyyəsində həll edilir. H.Cavid «Şahnamə» motivlərinə, çox geniş yayılmış, dəfələrlə işlənmiş «Səyavuş» dastanına yeni cəbhədən yanaşırdı. Hadisələrin şahlar və sərkərdələr həyatın- dan alınmasına, İran və Turan saraylarında cərəyan etməsinə baxmayaraq, şair tarixi keçmişdə də daha çox inqilabi motiv- lər axtarır, məhəbbətlə təsvir etdiyi üsyan və qiyam səhnələ- rində o günkü sinfi mübarizələrin köklərini görmək istəyirdi. Kənddə böyüyən və tərbiyələnən Səyavuş da əslində şa- hın və sarayların oğlu deyil, kəndin və kəndlilərin oğlu idi. Qəhrəmanın əsas faciəsi də elə bununla əlaqədar idi. Onun real vəziyyəti ilə sinfi vəzifələri, şahlıq və şahzadəlik borcu arasında böyük bir ziddiyyət vardı. Kənddə ikən onun ilk mürəbbisi elin ağ saçlı anası olan «köylü qadın», ikinci müəllim isə elin böyük qəhrəmanı Zal oğlu Rüstəmdir. Odur ki, Rüstəmin və «el anasının» xeyir- duası ilə Saraya qayıdan Səyavuş burada yabançı bir mühitə düşür. Sarayda onu qəddar bir atanın qəzəbi, çılğın və ehtiras- lı analığı Südabənin qorxunc məhəbbətindən doğan iftiralar gözləyir. «Almazla deyil, qanla parlayan taclar»a nifrət edən Sə- 45
yavuş, babası Keykavusun qəzəbinə düçar olur, İrandan Tu- rana-hökmdar dayısı Əfrasiyabın yanına gəlir. Səyavuş bu- rada hökmdarın gənc və gözəl qızı Firəngizlə evlənir. Lakin Səyavuş yağışdan çıxıb yağmura düşür. Onu kəndə xalq üsya- nını yatırmağa göndərirlər. Sərkərdə Səyavuş içində böyü- düyü xalqa əl qaldırmır, əvəzində zülmkar valiyə qarşı çıxır, üsyan rəhbərlərini müdafiə edir. «Üsyan» səhnəsi faciədə elin qüdrətini təmsil edən qüvvətli səhnə idi. Burda üsyan başçısı Altay sonsuz bir qətiyyət və inqilabi ehtirasla çıxış edirdi. Bu səhnə H.Cavidin öz qəhrəmanını harada axtarmağa başladı- ğını yaxşı ifadə edirdi. Lakin Səyavuş hələ tam mənasında el qəhrəmanlarına-Altaylara arxalanmağı bacarmır. Saray sər- kərdəsi Gərşivəzin intriqası ilə Turan xaqanı Səyavuşdan şüb- hələnir. Səyavuş iki sarayın fitnə və fəsadının qurbanı olur. Süjet əsasən iki hissədən ibarətdir. Müəllif iki sarayı təsvir edir. Qəhrəman bir saraydan çıxıb başqa saraya daxil olur. Saraylar dəyişir, lakin hadisələr təkrar olunur. Hər iki sarayın eyni zamanda ifşası ümumiyyətlə saraylara qarşı itti- hama çevrilir. H.Cavid yaradıcılığından danışarkən «Xəyyam» kimi bir əsəri nəzərdən qaçırmaq mümkün deyildir. H.Cavidin bö- yük fəlsəfi faciəsi «Şeyx Sənan», yaxud «İblis»dirsə, ən şai- ranə dramı, şübhəsiz «Xəyyam»dır. Əsər hələ o zaman (1935) ən yaxşı səhnə əsərləri müsabiqəsində mükafata layiq görül- müşdür. «Xəyyam» mövzusu bütün yaradıcılığı və ideya ruhu ilə dini təəssübkeşlik və mövhumat əleyhinə olmuş H.Cavid qələmi üçün doğma idi. H.Cavidi cəlb edən Xəyyamdakı ayıq şübhə, həyata odlu bir məhəbbət fəlsəfəsi idi. Əsərdə «Şeyx Sənan» ideyaları daha da inkişaf etdirilir, həm də burada Sə- nanı məhşur materialist filosof Xəyyam əvəz edirdi. Xürafata, din qəhrəmanlarına, hər cür mistik etikada qarşı H.Cavid İbli- sin qəhqəhələrindən sonra indi də Xəyyamın ağıllı gülüşləri ilə gülürdü. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|