Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Baxdım səni məhv etmədə min dürlü xəyalət, Gəldim verəyim qəlbinə bir nuri- həqiqət
- «Yalnız deyil insanlara, vəhşilərə sorsan, Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran!».
- Dərdə bax, millətə bax, niyyətə bax! Ölülərdən ölülər feyz alacaq!
34
«Habil» və s.) bir buradakı ümumiləşmənin yüksək səviyyəsi ilə bir də insanın daxili aləmini daha çox irəli çəkmək, «ehti- raslar, arzular və fikirlərə canlı surətlər şəkli vermək» (V.Q.Belinski) ənənəsi ilə izah etmək olar. Bütün görkəmli romantiklərdə olduğu kimi, bu ünsürlər H.Cavid romantiz- mində də öz əksini tapmışdır. Bu isə o deməkdir ki, Azərbay- can ədəbiyyatında mütərəqqi romantizm bütöv ideya və for- ma zənginliyi ilə təzahür etmişdir. «Şeyx Sənan» əsərindən sonra Cavid romantizminin yeni böyük nümunəsi «İblis» faciəsidir. «İblis»- müharibə ideyaları əleyhinə yazılmış qüvvətli fəlsəfi faciədir. Birinci dünya müharibəsi ilə əlaqədar olaraq «İblis» kimi bir əsərin meydana çıxması ədəbiyyatımızın hə- mişə mühüm ictimai hadisələri ən geniş şəkildə ehtiva etmə ənənəsi ilə bağlı idi. Müharibə mövzusu, ümumiyyətlə, o dövrün dünya ədə- biyyatında geniş yayılmışdı. Poeziyada, dramaturgiya və nəsrdə yeni mövzular - «müharibə mövzuları» vüsət tapırdı. Hərbi-utopik romanlar, müstəmləkəçilik poeziyası, himnlər və marşlar yazılırdı. Bütün bu əsərlər şovinizm və hərbçilik ideyaları tərənnüm edən «təbil və şeypur» poeziyası idi. Hətta Azərbaycanda da millətçilik ruhunda əsərlər meydana çıxmış- dı. Belə bir dövrdə, Avropa romantikləri qəhrəmanlığın yeni kultu kimi Napoleonu qaldırdıqları bir vaxtda, Hüseyn Cavid öz müharibə faciəsinin qəhramanı kimi İblisi seçir. Təkcə bu cəhət müəllifin ideya və görüş istiqamətini tə- yin etmək üçün çox şey deyir. Faciədə müharibənin mücərrəd rəmzi və romantik şəkildə təsvir edilməsinə gəldikdə isə bu yenə də şairin üslubu və dünyagörüşü ilə əlaqədar olaraq meydana çıxır. Faciənin mərkəzində ordular və siniflər deyil, öz mənəviyyat və psixologiyası ilə insanlar dururlar. H.Cavid müharibəni təsvir etmək üçün müharibə əhval-ruhiyyəsini hə- rəsi bir cür keçirən insanları təsvir edir. Hadisələrin, mühari- bənin mənzərəsi psixologiyaların müstəvisində görünür, daha 35
doğrusu, şair, həmişə olduğu kimi, yenə də ictimai hadisələrin özündən çox, bu hadisələirn əksi olan ideyalarla maraqlanır. Dramaturq ən böyük şərarət hesab etdiyi müharibənin əsas səbəbini şərin insanda, öz fəlsəfi-idealist görüşlərinə uy- ğun olaraq insan təbiətindəki şərdə görür. Odur ki süjetin əsa- sında yenə də xeyir-şər fəlsəfəsi, təzadlı ehtiraslar, etik və əx- laqi problemlər konflikti dayanır. Əsər, H.Cavid faciələri üçün səciyyəvi bir ekspozisiya ilə başlayır. Top və tüfəng partlayışları arasından İblis qəhqə- hələri və mələyin fəryad səsi eşidilir. Bir qədər sonra isə Arif görünür. O, rəng-rəng köhnə fəlsəfələr içərisindən öz aradığı həqiqəti tapa bilmir. Odur ki, Arif kömək üçün Allaha mü- raciət edir. İnsanlar allahı çağırarkən adətən köməyə iblislər yetişirlər. Arifin də harayına gələn İblis olur. O, nə üçün gəl- mişdir?
Gəldim verəyim qəlbinə bir nuri- həqiqət İblisin sözlərində bir həqiqət vardır. Hadisələrin sonrakı davamı göstərir ki, o, doğrudan da Arifin gözlərini örtmüş idealist xülyaları ifşa etmək, ona həqiqəti göstərmək üçün gəlmişdir. Bəs Arifin axtardığı həqiqət nədir? «Nə üçün insanlar bir-birinə zülm edirlər?». Nə üçün:
Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran!». İxtiyarın, Mələyin və Arifin öz dediyindən məlum olur ki, bunun səbəbi «bəşəriyyətin İblisə uyması»dır. Hamı mü- qəssiri İblis bilir. Hər kəs tanımadığı, görmədiyi İblisə bol- bol lənət yağdırır. O zaman İblis göylərdən enib insanlar ara- sında görünür və «insanlığı təhqir edən», «duyğusu», «varlığı sönük» həqiqi iblisləri insana nişan verir. İblis kimi məhv et-
36
mək, kimi lənətlər demək lazım olduğunu göstərir, həm də gələrkən sübut üçün bir əlində «altun», bir əlində «qurşun» gətirir. İblisin «altun» və «qurşun» silahına Arif məğlub olur. Humanist, güşənişin bir filosof olan Arif arvadı Xavəri boğur, qardaş qatili olur, beş qızıl üstündə bir yəhudini öldürür və s. Deməli, insan insanlığı unutmuşdur, bu insanlığı onun yadına salmaq lazımdır. Bu məqsədlə Cavid insanın qüsurunu ən sərt boyalarla təsvir edir, onun bəşəri qürurunu silkələyir, özlərin- də şəri daşıyan bütün insanları insanlar arasında yox etmək haqqında düşünmək ehtiyacı doğurur. Ənənəvi rəmzi surət olan İblis bu məqsədə xidmət edir. İnsanın etmiş olduğu cinayətlərdən sonra İblisin qəhqə- həsi eşidilir. O, cinayət eləyən insanlara gülür, bundan həzz alır. Bəşər alçalanda İblis məmnun qalır. O, qorxunc və məğrur bir Allah rəqibidir. Heç bir nüfuz və müqəddəslik tanımır. Varlığa, xilqətə və Allaha qəhqəhə çəkərək gülür. O, insana ona görə gülür ki, insan aciz və gücsüzdür. O, xilqətə ona görə gülür ki, o, naqis və yarımçıqdır. O, Allaha ona görə gülür ki, «adil» adlandığı halda ədalətsizdir. O, in- sanlara, onların gücsüzlüyünə görə gülür:
O, şəri sevir, o, şər fanatikidir, həm də bununla fəxr edir; çünki öz bədlik və şəri ilə bərabər yenə də «xeyir və qüdsiyyət təcəssümü olan» Allah üzərində öz üstünlüyünü hiss edir. O, mənfilik mücəssəməsidir, lakin mənfilikləri gizlət- mək üçün lazım olan mənfi sifətlər onda yoxdur; tərəddüd və yalançılıq, mütilik və ikiüzlülük; o, ən obyektiv, təəssübsüz və qeyri-tərəfgirdir, çünki tərəf durmaq üçün tanıdığı müqəd- dəslik yoxdur. O, xeyrə inansaydı, bəlkə də xeyirxah olardı. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|