Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
342
etmiş görkəmli teatrşünasımız Turan Caviddir. Axı oktyabr ayı- Cavidlər ayı kimi də tariximizə həkk olunub: Turan xa- nım oktyabrın 2- də,Ərtoğrol oktyabrın 22-də və böyük Cavid oktyabrın 24-də dünyaya göz açmışlar. Həmin ev muzeyinin bir guşəsi də böyük yazıçının sə- nətkar oğlu, unudulmaz bəstəkar, Üzeyirbəyin sevimli şagirdi Ərtoğrolun həyat və yaradıcılığını əks etdirir.
bəstəkar 343
PAMƏTİ GRTOQROLA DJAVİDA Blaqorodnıy i nezabıvaemıy obraz Grtoqrola tesno svəzan s moim detstvom. So storonı materi on prixoditsə mne dvoörod- nım dədey. No ə vosprinimal Grtoqrola kak bolğşoqo druqa i nastavnika. Moi vospominaniə oxvatıvaöt 1937-1942 qodı. V gtot period Grtoqrol çasto bıval u nas, a naşa kvartira raspolaqalasğ na pervom gtaje şkolğnoqo zdaniə (v nastoəhee vremə po uliüe B.Sardarova dom 24 naxoditsə liüey texniko-qumanitarnıx nauk). Kajdıy vizit Grtoqrola k nam bıl prazdnikom dlə menə. Ə zaranee rasstavləl na stole alğbom dlə risovaniə i üvetnıe karan- daşi. Grtoqrol risoval bıstro i krasivo. Zataiv dıxanie, ə s vosxi- heniem nablödal kak na çistom liste bumaqi, slovno jivıe, vozni- kali zaəü, volk, medvedğ i druqie jivotnıe v jiznennıx razliçnıx situaüiəx. K sojaleniö, soxranilsə tolğko odin risunok (format pisçey bumaqi), kotorıy nazvan «lesnım orkestrom» v kniqe Rafaelə Quseynova «Vaxtdan udja» - «Vışe vremeni» (Baku, iz- datelğstvo «İşıq»,1987). Na risunke izobrajen simfoniçeskiy or- kestr i za kajdım instrumentom sidit ili stoit sootvetstvuöhee ji- votnoe. Osel vo frake dirijiruet orkestrom. Po tradiüii, v denğ rojdeniə Grtoqrol daril mne oriqinalğ- nıy «buketik» (üvetok krasnoy rozı v qorlışke butılki, pokrıtoy kudrəvoy zelenğö kress-salata) i pozdravitelğnuö otkrıtku. Na vsex üvetnıx otkrıtkax (bolğşaə redkostğ dlə toqo vremeni) izob- rajenı koşki v proüesse uçebı (uroki peniə i oxotı na mışey), truda (masterskaə po remontu obuvi) i na futbolğnom pole. Dvadüatğ pətğ let tomu nazad (v denğ 60-letiə Grtoqrola) risu- nok «lesnoy orkestr» i çetıre otkrıtki ə peredal Turan xanım dlə xraneniə v fonde doma-muzeə Quseyn Djavida Naüionalğnoy AN Azerbaydjana. (Baku, uliüa İstiqlaliət, dom 8) Na pervom gtaje şkolı (rədom s naşey kvartiroy) raspola- qalsə i zal fizkulğturı, qde stoəlo pianino. Po voskresnım dnəm za gtim instrumentom Grtoqrol soçinəl svoi proizvedeniə i repe- tiroval. V zale ə bıl edinstvennım i vnimatelğnım sluşatelem. V pauzax Grtoqrol ispolnəl veselıe melodii dlə menə. Nesomnen-
344
no, çto gti voskresnıe vstreçi zarodili vo mne löbovğ k muzıke, kotoraə soxranilasğ do six por. S kinematoqrafom ə znakom s ranneqo detstva, blaqodarə otüu, kotorıy bıl bolğşim löbitelem gtoqo vida iskusstva. Pom- nö, çto pervıy filğm nazıvalsə «Deti kapitana Qranta». Naka- nune Velikoy Oteçestvennoy voynı v nıneşnem zdanii kinoteatra «Araz» Grtoqrol i ə smotreli filğm «Tainstvennıy ostrov» po od- noimennomu romanu Jölğ Verna. İzvestnaə latinskaə poqovorka qlasit: «Jiznğ korotka, is- kusstvo veçno». Gti slova vpolne otnosətsə i k sudğbe Grtoq- rola. On projil vseqo 24 qoda, no ostavil boqatoe muzıkalğnoe nasledie: mnoqoçislennıe notı i zapisi. Ono stalo izvestno şiro- koy publike v rezulğtate mnoqoletneqo i kropotlivoqo truda kompozitora Raşida Şafaqa. On sostavitelğ i redaktor trex «Mu- zıkalğnıx alğbomov», orqanizator i uçastnik radio i televizionnıx peredaç, posvəhennıx tvorçestvu Grtoqrola. Ejeqodno 22 oktəbrə dom-muzey Quseyn djavida ot- meçaet denğ rojdeniə Grtoqrola, a v posleduöhie dni provodit meropriətiə, posvəhennıe eqo jizni i deətelğnosti. K sojaleniö, Turan xanım ne dojila do 85-letiə brata. Mne trudno predstavitğ Grtoqrola v stolğ poçtennom vozraste. Pamətğ soxranila Grtoq- rola oçenğ jizneradostnım i intelliqentnım molodım çelovekom s şirokim kruqozorom i mnoqrannım talantom.
vnuk sestrı Quseyn Djavida, kandidat bioloqiçeskix nauk, starşiy nauçnıy sotrudnik İnstituta bota- niki NAN Azerbaydjana 345
CAVİD ƏBƏDİYYƏTİ Böyük coğrafi obyektlər - dağlar, dənizlər, düzənliklər kimi böyük tarixi şəxsiyyətlər də bütün dolğunluğu və gozəl- liyi ilə görünmək üçün müəyyən məsafəyə ehtiyac duyur. Dağlar, dənizlər məkan məsafəsinə, böyük tarixi şəxsiyyətlər isə zaman məsafəsinə. Xalqımızın yetişdirdiyi böyük şəxsiy- yətlər arasında özünə əbədi yer tutmuş Hüseyn Cavidin doğumundan keçən 120 il, ölümündən keçən 60 il onu tam böyüklüyü ilə görmək, qavrayıb dərk etmək və qiymətləndir- mək üçün kifayət edən zaman məsafələridir. Doğrudur, Cavid hələ sağlığında ədəbi mühit tərəfindən böyük sənətkar kimi qiymətləndirilmiş, onun yaradıcılığı təh- lil edilərkən həm tənqid, həm də təqdiredici fikirlər irəli sii- rülmüşdür. Bu baxımdan, görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas Hənəfi Zeynallının «Hüseyn Cavidin yazdığı «Peyğəmbər» haqqında mülahizələrim» məruzəsi zəngin material verir. Burada «Peyğəmbər» dramının həm uğurlu, həm də nöqsanlı cəhətləri üzə çıxarılaraq təhlil edilir. Məruzədə Cavidə tutulan əsas irad onun «böyük mövzularda» yazmamasıdır: «İştə, Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışmamasıdır. Ona görədir ki, ondan gö- zətlədiyimiz qədər meydana böyük bir əsər atamaz». Daha sonra tədqiqatçı «böyük mövzu» və «böyük əsər» dedikdə nəyi nə-zərdə tutduğunu açıqlayır: «Cavid bir Şeyx Sənan yazar, bir uçurum açar, bir Afət doğurar, bir İblis rəqs etdirər, bir Peyğəmbəri yaratmağa qeyrət edər, bəlkə də, şim- di bir Çingiz, yarın bir İsgəndər, ertəsi gün də bir Lenin dirilt- məyə can atacaqdır». Demək, Hənəfi Zeynallı üçün mövzuların zirvəsi Lenindir və yalnız bu zirvəni aşan həqiqi yazıçı sayıla bilər. Halbuki, əsərin dili və üslubu barədə danışarkən Hənəfi Zeynallı Cavid sənətinin həqiqi xiridarı kimi çıxış edərək, onun qarşısında öz heyranlığını gizləda bilmir: «Cavidin
346
yaratdığ dil və üslub haralardan alınırsa, alınsın, nə gibi ilh- amlardan doğur doğsun, Azər-baycandakı şair və ədiblərimiz içində ən müstəsna, ən zərif və narın bir dildir. Bu dilin gələ- cək nəslimizə təsiri olmamış olmaz və bu dil təsiriylə yaranacaq Azərbaycan türk ədəbiyyatı... əmsalsız əsərlər meydana gətirə biləcəkdir. Bu da Cavidin Azərbaycan ədə- biyyatına ən böyük xidmətlərindən sayılacaqdır». Cavid yaradıcılığı və xüsusi halda «Peyğəmbər» dramı haqqında verilmiş bu peyğəmbərcəsinə proqnoz özünü doğrultmuşdur. Həqiqətən də, Caviddən sonrakı poeziyanın dil və üslubunun formalaşmasına Səməd Vurğunla yanaşı, Hüseyn Cavidin də müstəsna təsiri olmuşdur. Əsl sənət əsəri odur ki, ideoloji baxışlarından, estetik zövqündən, araşdır-ma metodologiyasından asılı olaraq hər bir tədqiqatçı, hər bir oxucu onun mət-nində bır-birindən fərqlənən mənalar, simvollar, yozumlar tapa bilsin. Hüseyn Cavidin dramaturji yaradıcılığı, o sıradan «Peyğəmbər» əsəri də belədir. Hənəfi Zeynallının məqaləsindən 13 il sonra qə- ləmə alınmış «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı tədqiqa- tında Məmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: «Peyğəmbərin bu bədbin həsbi-halındakı qaranlıq tablonu sovet tənqidçiləri təbii ki, kapitalist və burjua aləminə aid edirlər. Lakin oxucu və ya tamaşaçılar burada «kommunist cənnəti» içindəki reallıqları görürlər. Bir dəstə cahilin ayaqları altında insanlıq haqlarını tapdalayanlar onlar deyilmi? «İmansızlıqda həqiqət» və «biliksizlikdə mərifət» görənlər, onlara hakim olan xamlar onların özləri deyilmi? «Zülmü vəhşətlə qovrulub yanan» öl- kə onların öz yurdlarıdır!» Haqsız repressiyaya uğramış bir sənətkar kimi bəraət aldıqdan sonra Cavidşünaslığın «sovet dövrü» adlandırıla bi- ləcək mərhələsi başlayır. Bu dövrdə təhlil və tənqid öz yerini Cavidin sənət dühasının təsdiqinə və yorulmadan, dönə-dönə isbatına verir. Yalnız arabir mücərrəd şəkildə, ümumi sözlər- lə, konkret əsər göstərmədən Cavid yaradıcılığının «bəzi zid- 347
diyyətlərindən» söz açılır ki, bunlar da tələsik ört-basdır edi- lir. Bu, daha çox dini mövzuda əsər yazmış sənətkara sovet ideologiyası qarşısında bəraət qazandırmaq məqsədilə edilir. Məsələn, «Peyğəmbər» dramı haqqında danışan Məsud Əlioğlu yazır: «Hüseyn Cavidin Peyğəmbəri islam Peyğəm- bərindən fərqli olaraq, xoşbəxtliyi insanların birliyində, vahid qardaşlıq məhəbbəti ideyasında axtarır və görür». Anti-islam mövqeyində olan sovet ideologİyasının tələblərinə cavab vermək üçün tənqidçi hətta tarixi gerçəklikləri də təhrif etməyə məcbur olur. Göründüyü kimi, M.Əlioğlunun islam peyğəmbərini məhrum etdiyi qardaşlıq ideyası Məhəmməd Peyğəmbərin dini ideologiyasının ana xəttini təşkil edir və islamın istər geniş xalq kütlələri, istərsə də müxtəlif xalqlar və irqlər arasıda yayılmasına səbəb olan başlıca cəhətlərdən- dir. Elə «Peyğəmbər» əsərinin özündə də buna açıq-aşkar işa- rə vurulur, Cavid baş rəisin dili ilə peyğəmbərin insanlar arasında qardaşlıq və bərabərlik ideyalarını təbliğ etdiyini və qazandığı uğurların əsas səbəbinin bununla bağlı olduğunu belə təqdim edir.
Bu səbəbdən uyaraq həp füqəra, Həp zəiflər, kölələr, cariyələr Onu dinlər, ona hörmət bəslər.
Əsərdə bir neçə dəfə təkrar olunan və peyğəmbərin ide- yalarının təbliğinə xidmət edən dini nəğmədə də bu fikir ön plana çəkilir:
348
Öıncə birdir ulu, zəngin, füqəra.
Dini dəyərlərimizə qayıtdığımız indiki dövrdə Cavidin islam dininə, onun ölməz prinsiplərinə verdiyi bu yüksək qiy- mət Cavid sənətinin də ölməzliyinin, əbədiliyinin daha bir sübutu kimi səslənir. Ancaq tarixi ədalət naminə onu da qeyd etmək vacibdir ki, yuxarıda adını çəkdiyimiz məqaləsinə görə Məsud Əlioğlunu və ümumən o dövrün ədəbiyyatşünaslığnı bu çür tədqiqat üsuluna görə günahlandırmaqdan çox uzağıq. Çünki bunun «günahı» konkret araşdırıcılardan daha çox, o dövrün elmi-metodologiyasında, daha dəqiq desək, psevdo elmi metodologiyasında idi. Bu metodologiyanın tələblərinə görə; partiyanın «yaşıl işıq» yandırdığı klassik sənətkarların hamısını marksizm-leni- nizmin proknıst yatağının qəliblərinə salmaq lazım idi. Bu yatağın ölçülərindən qısa olan əsərlər dartılıb «uzadılır», uzun olanların isə «artıq» hissələri kəsilib atılırdı. Bu da mümkün olmayanda sənətkarın yaradıcılığında bioloji lələblərə cavab verməyən «müəyyən ziddiyyətlərdən» üstü-örtülü şəkildə danışılırdı. Cavidin sənət miihitindən bizİ ayıran bir əsrə yaxın zaman məsafəsi bu boyük sənətkarın ideoloji konyukturadan çox-çox yüksəkdə durduğunun, onun əbədiyyət sənətkarı olduğunun geniş panoramını gözlərimiz önündə canlandırdı. Ancaq tam qətiyyətlə demək olar ki, bu panoramı bütün koloriti ilə keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəlində xalqımızın böyük oğlu, ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin böyük hamisi möhtərəm Heydər Əliyev gördü və dəyərləndirdi. Ca- vid sənətinə verilən yüksək qiymət, onun əbədiyyətinin təs- diqi üçün bu gün biz böyük Cavidşünaslarla yanaşı, ilk növ- bədə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə borcluyuq. Heç şübhə yoxdur ki, onun titanik səyləri nəticəsində «dönməz və əbədi olmuş Azərbaycanın müstəqilliyi» kimi Cavid sənəti də əbədi yaşayacaq, xalqımızın xoşbəxtliyi naminə aparılan haqq
350
MÜNDƏRİCAT G.Babaxanlı. Hüseyn Cavid irsinin ölməzliyi (Ön söz) ................ 5 TURAN CAVİD ƏBƏDİYYƏTƏ QOVUŞDU V.Talıbov. Böyük sənətkarın böyük qızı ........................................ 9 B.Nəbiyev. Ağır itki ...................................................................... 12 İ.Həbibbəyli.Turan Cavid haqqında söz ...................................... 15 G.Babaxanlı. Cavidlər ayı ............................................................ 18 ARAŞDIRMALAR Y.Qarayev. Hüseyn Cavid ........................................................... 23 C.Cəfərov. Görkəmli şair, dramaturq Cavid və teatr ................... 44 R.Zəka. Gözəllik aşiqi .................................................................. 51 M.Əlioğlu. Eşq və ülviyyət ........................................................... 56 Əli Sultanlı. Hüseyn Cavidin faciələri ......................................... 69 M.Cavid. İlk görüş ....................................................................... 86 T.Təhmasib. Cavid yaradıcılığında dini və dünyəvi anlayışlar .................................................................... 88 R.Rza. Minlərlə könüldə təəssüfü qaldı ....................................... 94 M.Cəfər. Böyük şair, mütəfəkkir ................................................. 98 T.Cavid. Atam haqqında xatirələrim .......................................... 121 Q.Məmmədli. Ədiblə görüşlərim ............................................... 126 E.Əfəndiyev. «Sübh şəfəqi»nin işığı .......................................... 130 K.Əliyev. Məhəbbətdir ən böyük din ......................................... 144 A.Zamanov. Cavid sənətinin qələbəsi ........................................ 149 B.Nəbiyev. «İblis» ...................................................................... 154 A.Məmmədov. Gözəllik nəğməkarı ........................................... 160 351
B.Vahabzadə. Böyük humanist .................................................. 168 Ə.Cəfər. Həqiqət şairi ................................................................. 173 A.Rzayev. Böyük ömrün bir əsri ................................................ 175 M.Əlizadə. Tənqid və cavidşünaslıqda biblioqrafiya. Yeni mərhələ ............................................................................... 179 T.Əfəndiyev.Tarixi mövzu və müasir ideya ............................... 183 M.H.Türkəqul. Cavid ve komünistler ....................................... 197 V.Sultanlı. Turan yolçusu .......................................................... 219 C.Vəzirov. Dünənli, bugünlü, sabahlı Cavid .............................. 229 R.Hüseynov. Sözümüzdə və düşüncəmizdə Cavid zirvəsi ......... 233 Ş.Alışanlı. Hüseyn Cavid sənəti və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının nəzəri-metodoloji inkişaf mərhələləri ....................................................................... 243
fikir «kəndirbazı»nın aqibəti» ..................................................... 266 G.Əliyeva. Bənzərsiz lirika ........................................................ 278 F.İbrahimqızı. Hüseyn Cavidin dünyası rəssamların gözü ilə .................................................................... 282 E.Uzun. İblis və insan ................................................................. 286 H.Cəfərov. Bəxtiyarsan, əgər ..................................................... 288 Ç.Ələsgərov. H.Cavidin «Topal Teymur» əsəri haqqında düşüncələrim ............................................................... 301 N.Əsədullayeva. H.Cavidin «İnqilab xırsızı»nda haqla nahaqqın mübarizəsi .......................................................... 305 R.Şəfəq. Ərtoğrol Cavid ............................................................. 310 R.Fətəliyev. Paməti Grtoqrola Djavida ...................................... 315 352
G.Babaxanlı. Cavid əbədiyyəti .................................................. 317
CAVİDŞÜNASLIQ araşdırmalar toplusu I Bakı – «Elm» - 2007
Nəşrə hazırlayan: “Proqres” dizayn studiyası www.proqres.com
Kompüter yığışı: Nuranə Əsədullayeva Aytəkin Tağıyeva Bəyim Hüseynova Arzu İsmayılova
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində yığılıb səhifələnmişdir.
Ünvan: Bakı ş., İstiqlaliyyət küç., 8. AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi Tel: (+99412) 492-06-57 Web: www.huseyncavid.com Email: muzey@huseyncavid.com huseinjavid@gmail.com
353
«Elm» Redaksiya-Nəşriyyat və Poliqrafiya Mərkəzi
Direktor: Ş.Alışanlı Baş redaktor: T.Kərimli Mətbəənin müdiri: Ə.Məmmədov Kompüter tərtibi: Ə.Kərimov Texniki redaktor: T.Ağayev
Çapa imzalanmışdır: 10.10.2007. Formatı 84x108 1 /
. Həcmi 20,25 ç.v. Tirajı 1000. Sifariş № Qiyməti müqavilə ilə.
«Elm» RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir. 354
(Bakı, İstiqlaliyyət, 8). Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|