Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HÜSEYN CAVİD
22
Heç bir şübhə yoxdur ki, biz öz klassiklərimizi daha yüksək səviyyədə və daha geniş beynəlxalq arenada təbliğ et- məklə, tanıtdırmaqla həm də xalqımızı, özümüzü dünya birli- yinə tanıtmış oluruq. Gülbəniz Babaxanova ARAŞDIRMALAR 23
24
25
HÜSEYN CAVİD
Mütəfəkkir şair, görkəmli dramaturq Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində orijinal ədəbi simadır. XX əsr Azərbaycan romantizmi ən çox Hüseyn Cavidin adı ilə bağlıdır. «Şeyx Sənan» və «İblis», «Xəyyam» və «Səyavuş» bizim dramaturgiyamızda romantizmin bütün mürəkkəbliyi, ideya və məzmun xüsusiyyətləri ilə təzahür etdiyi əsərlərdir. Öz yaradıcılığı ilə H.Cavid Azərbaycan dramaturgiyasının məzmun sərhəddini genişləndirir, tragik xarakterin, romantik qəhrəmanın, dramatik konflikt və kolliziyaların yeni tiplərini yaradır, qəhrəmanı qadın olan ilk Azərbaycan faciəsini qə- ləmə alır, onu humanist, nəcib və bəşəri ideyalarla daha da zənginləşdirir. H.Cavid bizim dramatik poeziyada qüvvətli bir faciənəvis, mənzum və romantik dramın yaradıcısı kimi şərəfli yer tutur. H.Cavid orijinal bir dramaturq kimi ədəbiyyat aləmində 1910-1912-ci illərdən tanınır. Hələ 1910-cu ildə yazdığı bir pərdəli ilk «Ana» səhnəciyi ilə o, gələcəkdə ustad faciənəvis olacağını vəd edir. Bu əsər öz maraqlı tragik situasiyası ilə diqqəti cəlb edir: böyük ürəkli ana öz balasının hələ isti me- yiti üzərindən onun namərd qanlısına xilas yolu göstərir. Bə- şəri analıq məhəbbəti şəxsi qisas duyğusuna qalib gəlir. Bu cəhət, insan ləyaqətinə inam, yüksək, ülvi duyğuların tərən- nümü, sonralar Cavidin bütün yaxşı əsərlərinin əsas məziy- yətlərindən biri kimi meydana çıxır. 1913-cü ildə H.Cavidin «Keçmiş günlər» adlı ilk şeirlər məcmuəsi nəşr edilir. Bu lirik və romantik şeirlərdə şair müa- sir ictimai mühiti tənqid edir, köhnələn etiqadlara, din və fəl- səfələrə qarşı çıxır. Bununla belə hələ şair özü də tənqid et- diyi idealist fəlsəfələrin təsirindən tamamilə azad ola bilmir. H.Cavidin mövcud həyatdan narazılığı, şairin narahat ruhu, ideya axtarışları onun «Bahar şəbnəmləri» adlı ikinci kitabında toplanmış şeirlərdə də hiss olunur.
26
1912-1918-ci illərdə H.Cavid dalbadal ilk böyük faciə- lərini yazır. Mövzusu mülkədar həyatı, ailə və məişət münasi- bətlərindən alınan «Maral» (1912) əsərinin mərkəzində hü- quqsuz Azərbaycan qadınlığının faciəsi durur. Təsadüfi deyil- dir ki, ilk variantında əsərin adı «Zavallı qadın» idi. Yaşlı mülkədara zorla ərə verilən Maral qızıl qəfəsdə əsir quş kimi yaşayır. O, bu taleyə qarşı üsyan edir, dini ənənə və adətləri tapdalayıb keçmək qərarına gəlir. Amma həlledici bir anda Maral tərəddüd edir. Dini əxlaq bütün dəhşəti ilə Maralın gözləri önündə canlanır, müqəddəs sayılan adətlər, vəhşi, qor- xunc ənənələr onun yolunu kəsir. Maral geri çəkilir. Lakin ar- tıq gecdir. Əri Turxan bəy «bir an içində» içəri atılır, qorx- duğu adət və ənənələr Maralı qəhr edir. Bir faciə kimi «Maral»da hələ bir sıra qüsurlar vardır. Maralla bağlı səhnələr əsərdə bütün hadisələrin əsas özəyinə çevrilmirdi. Dramatik hərəkət nöqteyi-nəzərindən əsərdəki ikinci xətt - Cəmil və Humay xətti Maral xətti ilə yüksək bədii vəhdətdə birləşmir. H.Cavidin daha kamil, ülvi bir sevgi dastanı olan faciəsi, şübhəsiz «Şeyx Sənan»dır. «Şeyx Sənan» (1914) - Hüseyn Cavidin ən qüvvətli faciələrindən biridir. Əsər Azərbaycan teatrlarında uzun müd- dət müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuş, şərəfli bir səhnə yolu keçmişdir. Faciənin belə xoşbəxt sənət taleyinə səbəb ondakı yük- sək sənətkarlıq, gərgin dramatik münaqişə, parlaq xarakterlər, nəcib bir məhəbbət və insanlıq fəlsəfəsi idi.
«Şeyx Sənan» eşqin qüdsiyyəti haqqında mahnı, lirik, şairanə bir nəğmə idi. 27
Poeziyamızda «eşqin mənası» haqqında böyük mahnını hələ Nizami oxumuşdu. «Xosrov və Şirin»də ali bir sevginin qüvvəti səfil və pozğun bir hökmdarı əsil insana çevirirdi. «Şeyx Sənan» isə eşqin dini etiqad üzərində təntənəsi idi, mövhumat və xürafatda, əqidə və zehniyyətdə olan puçluğun, quruluğun və saxtalığın üzərində qələbəsi idi. Süjetin bədii həllində əksini tapan əsas dramatik hadisə məhz bu qələbənin ifadəsi idi: burada «böyük aşiqə» çevrilirdi… Məhəbbəti tərənnüm etmək üçün müəllif əvvəlcə öz faciəsini qadınlığa, dünyəvi eşqə qarşı çevirmiş bir filosofu təsvir edir. Bu filosof həm də din və təriqət başçısıdır. Din isə azad sevginin düşmənidir. Bu son cəhət əsərdə bir də onunla kəskinləşmiş ki, Sənanı cəzb edən qız başqa dinə mənsubdur. Nəhayət, maraqlıdır ki, əsərin qadın qəhrəmanı da ərə getmə- məyi qərara almışdır. Şeyx Sənan «eşqi ruhani» xatirinə Zəh- ranın odlu məhəbbətini rədd edərək səhralara qoşduğu kimi, Xumar da monastra hazırlaşır. Lakin əsər hər iki qəhrəmanda bu saxta inamın sarsılması və böyük, təmiz bir məhəbbətin hər şey üzərində qələbəsi, üstünlüyü ideyası ilə bitir. Hələ iki səhnədən Şeyx Kəbir qəhrəmanın gələcək faciəsini xəbər verir. İslam ehkamını yaymağa, yüksəklərə qaldırmağa ömür sərf etməyi qərəra almış Sənanın ürəyində real məhəbbətə ehtirasın baş qaldıracağını Şeyx Kəbir bir tə- riqət müridi üçün «mənəvi alçalma» kimi qiymətləndirir. Məhz buna görədir ki, şeyxlər və müridlər əhatəsində Sənan öz mənəvi yüksəlişini bir faciə kimi keçirir. Dərin daxili inti- bah fanatik bir əhatə və mühitdə «fəci günaha» çevrilir. Sə- nan öz faciəsini «öz ləyaqətinin qurbanı olan» ağlın və əxla- qın faciəsi kimi yaşayır. Şeyx Sənan səhnədən-səhnəyə yüksəlir, mənəvi böhran- lardan, fırtınalardan keçir. Şeyx və mütəfəkkir, aşiq və insan- faciədə onun dindarlıqdan insanlığa doğru yolda keçdiyi əsas mərhələrdir. O, dini təbliğ edən bir mübəlliğ qadınlara nifrət edən fanatik kimi əsərə daxil olur və tamamilə təbii bir inki- Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|