Ъавидляр айы
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vətənim, cümlə niyyətim, Kəbəm, Şimdi yalnız odur, o, əl çəkməm…
- Bumu İsanın ərşə meracı Mən nəyəm şimdi Canlı dar ağacı! İştə bir parçacıq gümüşdür bu… Bunu asmaqla bir üzük taxmaq
- Eşqdən başqa hər nə varsa əvət, Tövbə, min tövbə!... eylədim nifrət. İştə mən naili vüsal oldum
- O donuzlar ki, otladır Sənan, Şübhəsiz fərqi yoxdur onlardan.
28
şafdan sonra fədakar bir aşiq, inkarçı bir mütəfəkkir kimi son səhnəni tərk edir. Maraqlıdır ki, müəllif öz qəhrəmanın, böyük bir məhəb- bətlə təsvir etdiyi Qafqaza gətirir. Sənan axtardığı «haqq nu- runu» məhz burada tapır. Əsərin ən qüvvətli hissəsi də ikinci pərdənin ikinci səhnəsidir. Din üzərində eşqin qələbəsi baş- dan-başa əsərin pafosudur, lakin o, ən yüksək səviyyəyə bu səhnədə çatmışdır. Budur, bütün möminlər səcdə üçün Şeyxə müntəzirdir. Şeyx isə Xumarın səcdəsinə gəlmişdir:
Burada din bütün huriləri, bütün mələkləri ilə birlikdə səmadan enib məhəbbətin səcdəsinə yıxılmışdır! Həm də Sənanın əl çəkdiyi din yalnız islam dini deyil- dir. O, hətta kinayə ilə xaç da taxaraq islam dini kimi xristian ehkamlarını da məsxərəyə qoyur:
Şeyxin kamal və cəsarəti qarşısında papas gülünc bir vəziyyətdə qalır… «Haqqı ilk dəfə bulduğunu» qət edən, gözəlliyin, əsil həyatın böyük həqiqətini bir qürurla elan edən Şeyx öz mü- ridlərinə üz tutur:
29
Aradım nuri-həqqi ta buldum. Gediniz gərçi hiylə, ya təzvir Sizcə xoş… Məncə eşq yüksəkdir!...
İndi o, öz müridlərinin mənəvi puçluğunu, saxta etiqad əsirləri olduqlarını daha yaxşı dərk edir, donuzlara çoban ol- mağı avamlar, fanatiklər mürşidi olmaqdan üstün tutur:
Odur ki, o, heç də təəssüf etmir ki:
Böyük alim və filosof Faust (Höte, «Faust» faciəsi) dünyəvi elmin və biliklərin zirvəsinə qalxmış, Mefistofelin köməyi ilə ilahiyyatı, göyləri və əbədiyyəti dərk etmiş, bütün bunlardan sonra isə bataqlıqdan qurudub əldə etdiyi bir parça torpaqda əkinçiliklə məşğul olmuşdur. Faust axtardığı böyük həqiqəti, həyatın mənasını, dünyada ən «bəxtiyar anı» yalnız bu zaman tapmış və yalnız bu zaman «saxlan, ey an, sən gö- zəlsən dur!» - demişdi. Şeyx Sənan «min dürlü» və «pərdəli» hikmətlərə nüfuz etmiş, din və islam rəhbəri olmuş, ölkələr, məmləkətlər dolaş- mış və ən nəhayət, təmiz, təbii, dünyəvi bir hissin naminə iki il donuzlara çobanlıq etmişdir. «Aradım nuru-həqqi ta bul- dum» - deyə Sənan yalnız bu zaman həqiqi müdrik, əsil bəxti- yar bir insan kimi təntənə çalmışdı! Hər iki ideya- Sənanın «azad duyğuların təbiiliyi və sərbəstliyi hər şeydən yüksək- dir» və Faustun «əkinçilik sxolastik fəlsəfəçilikdən yaxşıdır» ideyası bir nöqtədə birləşirdi; insan fəaliyyətində realizmi, əməli istiqaməti, həyat sevgisini təsdiq edirdi!...Sonda Səna-
30
nın sevgisi ideallaşsa da, xəyali, əfsanəvi mənalar kəsb etsə də, bütövlükdə əsərin pafosu, onun həyat sevgisini təsdiq edən fəlsəfəsi idi. Faciədə geniş və mühüm yer tutan vəfalı, füsünkar və fədakar qız Xumar, sirli, nurani və mərdümkiriz dərviş, şeyx- lər, ərəb gözəli Zəhra, qoca Platon, kinli və daş qəlbli papas, Xumarın uğursuz aşiqləri Anton və Simon müəllifin müvəf- fəq olduğu və əsas ideyanın bədii ifadəsinə xidmət edən bit- kin mənalı surətlərdir. Qeyd etdiyimiz kimi, «Şeyx Sənan» məhəbbət nəğmə- sidir. Əsərin dili və vəzni lirik bir mahnı qədər səlisdir. Şəxs- lərin çoxluğu, hadisələrin zənginliyi, faciənin dramatik quru- luş nöqteyi-nəzərindən incə tərtibi diqqəti cəlb edir. Süjet və səhnələr arasındakı vəhdət sənətkarlıqla qurulur. İki obraz bü- tün hadisələrin mərkəzində qoyulur: Sənan, bir də Xumar. Onlar adət və ənənələr, dinlər və təriqətlər fövqünə qalxır, çirkin bir cəmiyyətdən uzaqlaşırlar. Təmiz insan sevgisinin saf, mənəvi gözəlliyin şairanə zirvəsinə yüksələn Sənan və Xumar avam şeyxlər, kinli papaslar mühitini aşağıda buraxır, simvolik bir yüksəklikdən Kür sularına atılırlar… Haqqın nurunu, eşqin və kamalın vəhdətində tapan Sə- nan Şərq şeirinə, Füzuliyə, klassik lirikaya yaxın və doğma bir surətdir. Cavidin əsəri hələ Nizami ilə başlayan möhtəşəm bir sevgi fəlsəfəsinin davamıdır. H.Cavidin ikinci böyük faciəsində «İblis»də məkan konkretliyi yoxdur. Hadisələr qeyri-müəyyən bir yerdə- ha- rada isə Şərqdə cərəyan edir. H.Cavidi başqa əsərlərinə görə də «kənar mövzulara uymaqda» ittiham edirlər. Əlbəttə, bu it- tihamlarda müəyyən həqiqət vardır. Lakin burada bir cəhəti nəzərdə tutmaq vacibdir. Bu «kənar mövzular» əslində bizim poeziyaya həmişə doğma olan Şərq mövzuları idi. Cavidlə bi- zim dramaturgiyaya bir tərəfdən də Şərq daxil olurdu. Məgər bu, milli dramaturgiyanın yalnız zənginliyi xeyrinə deyil- dimi? İkinci tərəfdən, milli koloritin realist əsərlərdən, kome- Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|